Ο Σταυρός ως σύμβολο της θείας λατρείας. Από τον Λειτουργιολόγο κ. Γεώργιο Ζαραβέλα

Ο Σταυρός ως σύμβολο της θείας λατρείας.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ.

Ο Σταυρός του Χριστού αποτελεί το ανώτερο και τελειότερο σύμβολο της Χριστιανικής Εκκλησίας. Το Πάθος του Κυρίου επί του ξύλου κατέστησε τον Τίμιο Σταυρό στο ιερότερο λείψανο που φυλάσσει η Εκκλησία και τιμά κάθε πιστός. Ο Σταυρός από σύμβολο πόνου, κατάρας και αίματος έλαβε στο πρόσωπο του Χριστού νέο νόημα, αφού με την επ’ αυτού θυσία Του τον μετέβαλε σε όργανο ζωής, ελπίδας και αθανασίας.

Ο σταυρός δεν είναι άγνωστος στην προχριστιανική εποχή, δεδομένου ότι ήταν ένα από τα μέσα θανατικής καταδίκης, μάλιστα των πλέον ειδεχθών εγκληματιών. Η πρώτη αναφορά του όρου γίνεται στην ομηρική γραμματεία (Ιλιάδα Ω, 453 και Οδύσσεια Ξ, 11), ενώ τον μνημονεύουν ο Θουκυδίδης και ο Ηρόδοτος. Στην Παλαιά Διαθήκη ο όρος δεν χρησιμοποιείται, παρά μόνο στο βιβλίο του προφήτη Ιεζεκιήλ (ζ’, 9 και η’, 13), ενώ προτυπώνεται σε πολλά σημεία.

Το σχήμα του σταυρού ποικίλει ανά περιόδους και περιοχές. α) Η γνωστότερη μορφή του είναι εκείνη του ισοσκελούς σταυρού, ο οποίος αποτελείται από δυο κάθετα τεμνόμενες ευθείες με ίσα μήκη. Οι αρχαιότερες παραστάσεις του απαντώνται στην Ιταλία και τη Μινωική Κρήτη. β) Ο σταυρός σε σχήμα Χ. Η διαφορά του από τον ισοσκελή έγκειται στο ότι οι δύο ευθείες δεν τέμνονται κάθετα, αλλά πλάγια. Η αρχαιότερη καταγραφή του απαντάται σε χάρτη από τη Μεσοποταμία. γ) Οι σταυροί, ισοσκελείς ή σχήματος Χ, με τελείες σε κάθε μια από τις τέσσερις γωνίες που σχηματίζονται από τις κεραίες του, γνωστή αναπαράσταση σε αγγεία της κλασικής εποχής του ελλαδικού χώρου και της Παλαιστίνης αντίστοιχα. δ) Ο σταυρός με σύνθεση των κεφαλαίων Ι και Χ ή σε σχήμα Τ ή ο σταυρός με τη σύνθεση ισοσκελούς και σχήματος Χ σταυρού. ε) Ο αγκυλωτός σταυρός ή σβάστικα ή crux gammata, ο οποίος αναλύεται σε τέσσερα κεφαλαία Γ και απαντάται στον ελλαδικό χώρο, την Κύπρο, την Ασσυρία, την Ινδία, τη Σκανδιναβία, την Αμερική κ.α. στ) Ο αιγυπτιακός σταυρός, ο οποίος απαντάται μεταξύ των γραμμάτων των ιερογλυφικών επιγραφών και τον φέρουν στα χέρια οι αιγυπτιακές θεότητες και οι Φαραώ. Πρόκειται για ισοσκελή σταυρό, η άνω κεραία του οποίου αντικαθίσταται από ωοειδές σχήμα. ζ) Ο ανισοσκελής σταυρός, δηλαδή το γνωστό σχήμα σταυρού στη χριστιανική Εκκλησία. Οι δύο ευθείες του τέμνονται κάθετα, αλλά όχι στο μέσο της κάθετης. η) Ο σταυρός με μορφή χριστογράμματος, στην άνω κεραία του οποίου σχηματίζεται το γράμμα Ρ. Παρότι συνδέεται με το όνομα του Χριστού, η προέλευσή του ανάγεται στην Αρμενία του Α’ π.Χ. αι., και δήλωνε το όνομα του βασιλιά Τιγράνη, ως συνδυασμός των γραμμάτων Τ και Ρ.

Ο σταυρός ως χριστιανικό σύμβολο προτυπώνεται στην Παλαιά Διαθήκη, καθιερώνεται στην Καινή Διαθήκη με το Πάθος του Χριστού και μελετάται και ερμηνεύεται εκτενώς στην πατερική γραμματεία. Η χρήση του Τιμίου Σταυρού στη λατρεία είναι ιδιαίτερα προβεβλημένη, αφού συνιστά το ισχυρότερο πνευματικό όπλο του Σώματος, αλλά και κάθε πιστού ξεχωριστά, δεδομένου ότι παραδίδεται σε κάθε πιστό ως φυλακτήριο με την ένταξή του στο εκκλησιαστικό Σώμα τη στιγμή του βαπτίσματος. Ο σχηματισμός του Σταυρού διά των τριών δακτύλων, η ευλογία του λειτουργού με σφράγιση στο σχήμα του Σταυρού είναι συνήθεις. Η παρουσία του Σταυρού ως συμβόλου είναι εξίσου σημαντική, με κυριότερο σημείο την τοποθέτησή του πάνω από την Ωραία Πύλη, στην κορυφή του τέμπλου, στην κορυφή του τρούλου του ναού κλπ. 

Η διαδεδομένη συνήθεια τοποθέτησής του στη κόγχη του ιερού βήματος ή πίσω από την αγία τράπεζα είναι προϊόν ευλάβειας, αλλά δεν αποδίδει το λειτουργικό συμβολισμό του χώρου. Η σχολαστική θεολογία της Δύσης τερματίζει στο Σταυρό και το Πάθος του Χριστού, δημιουργώντας ένα συγκινησιακό πλέγμα γύρω από τη θυσία του Κυρίου. Η Ορθόδοξη Ανατολή δεν μπορεί να αποδεχθεί το Σταυρό χωρίς την Ανάσταση, αφού πολλοί σταυρώθηκαν ανά τους αιώνες, αλλά μόνο ο Χριστός ανέτρεψε τον θάνατο. Η κόγχη του ιερού βήματος εικονίζει τα Έσχατα. Η τοποθέτηση, επομένως, του Σταυρού σε αυτή δεν έχει καμία απολύτως σημασία, αλλά εκφράζει αποχρώσεις της σχολαστικής θεολογίας, η οποία εμμένει στο Πάθος και θέτει σε δεύτερη μοίρα την Ανάσταση του Κυρίου.

Η παρουσία του Σταυρού στη χριστιανική λατρεία μαρτυρείται ήδη από τον Α’ αι. μ.Χ. και την περίοδο των κατακομβών. Μεταξύ των πρώτων συμβόλων που χάρασσαν οι χριστιανοί στους χώρους της συνάθροισής τους απαντάται το σημείο του Σταυρού, είτε μόνο του, είτε εξαρτώμενο από άλλα σύμβολα, όπως το χριστόγραμμα και η άγκυρα. Οι διωγμοί που μαίνονταν εναντίον της Εκκλησίας δεν αποθάρρυναν τα μέλη της, αφού στηρίζονταν και έβρισκαν ελπίδα και παρηγοριά στον Παθόντα και Αναστάντα Χριστό, μέσα από την θέαση του συμβόλου του, του Τιμίου Σταυρού.

Η θαυματουργική μεταστροφή του Μ. Κωνσταντίνου στη χριστιανική πίστη, με το όραμα του Τιμίου Σταυρού πριν από τη μάχη εναντίον του Μαξεντίου, το 312, στη Μουλβία γέφυρα του Τίβερη ποταμού της Ρώμης, τον κατέστησε σε επίσημο σύμβολο της αυτοκρατορίας, αφού με εντολή του αυτοκράτορα έλαβε επίσημη θέση σε κάθε πτυχή της. Ο συμβολισμός του Σταυρού δεν μπορούσε να καταρριφθεί ούτε κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Οι ανεικονικές αντιλήψεις των εικονοκλαστών δεν άγγιζαν τον Τίμιο Σταυρό και τους υψηλούς συμβολισμούς που αυτός φανερώνει. Η χρήση του από την τέχνη της περιόδου και η τοποθέτησή του σε σημαντικά σημεία του ναού, όπως η αψίδα του ιερού βήματος και ο τρούλος, δηλώνουν την αναγνώριση της σημασίας του για την Εκκλησία του Χριστού. 

Η σημασία του Τιμίου Σταυρού για τη θεία λατρεία δηλώνεται και από τις εορτές, κατά τις οποίες αυτός τιμάται. Η τιμή του Σταυρού κάθε Τετάρτη και Παρασκευή όλου του εκκλησιαστικού έτους είναι δεδομένη και συνδέεται με νηστεία των πιστών. Οι υπόλοιπες καθιερωμένες εορτές είναι τρεις: α) η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου), κατά την οποία τιμάται η πανηγυρική Ύψωσή του από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος τον τοποθέτησε στο ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου του 335, αφού είχε ήδη ευρεθεί το 326 μ.Χ. από την αγία Ελένη, β) η Πρόοδος του Τιμίου Σταυρού, δηλαδή η τιμητική περιφορά του στην Κωνσταντινούπολη κατά τη βυζαντινή εποχή (1 Αυγούστου), γ) η Σταυροπροσκύνηση της Γ’ Κυριακής των Νηστειών, προς ενίσχυση των πιστών για τον αγώνα της νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η τελευταία εορτή σχετίζεται, επίσης, με την εύρεση του Σταυρού από την αγία Ελένη στις 6 Μαρτίου του 326 μ.Χ. Ο εορτασμός της Εύρεσης στην καθιερωμένη ημερομηνία είναι ενίοτε δυσχερής, λόγω της περιόδου της Νηστείας. Για το λόγο αυτό τιμάται πανηγυρικά την Γ’ Κυριακή των Νηστειών.

Η χρήση του Τιμίου Σταυρού ως συμβόλου είναι γνωστή σε πολλούς πολιτισμούς και εποχές. Η χριστιανική Εκκλησία αναγνωρίζει στον Τίμιο Σταυρό τον ίδιο τον Χριστό. Δεν είναι τυχαία η φανέρωσή του στο Μ. Κωνσταντίνο με τα ακρωνύμια ΙΣ ΧΣ ΝΙ ΚΑ. Η νίκη διά του Τιμίου Σταυρού είναι νίκη του ίδιου του Χριστού επί των εναντίων δυνάμεων. Η ίδια η παρουσία του Χριστού καθιστά το Σταυρό του σε σύμβολο ελπίδας και σωτηρίας. Ο Σταυρός αποτελεί ελπιδοφόρο σημείο για κάθε πιστό στη ζωή του, αλλά και όπλο που ενισχύει στον αγώνα του για τη σωτηρία. 

Οι ευεργετικές δυνάμεις του Τιμίου Σταυρού δεν έγκεινται στο ίδιο το υλικό του ή σε μαγική επήρεια. Η δύναμη του Σταυρού είναι ο Χριστός, ο οποίος με το Πάθος του, αλλά κυρίως με την Ανάστασή του μετάβαλλε το ξύλο του από δολοφονικό όργανο σε μέσο ζωής και σωτηρίας. Ο Χριστός δεν ενεργεί ευεργετικά προς τον άνθρωπο διά του Τιμίου Σταυρού Του, εάν δεν υπάρχει και η αντίστοιχη κίνηση από τον πιστό, δηλαδή η αναγνώριση και τιμητική προσκύνησή του με πίστη και ευλάβεια.