Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (ε΄) «Ο ‘’ταπεινός’’ Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στ’ Αδησαρού με τις ξεχωριστές τοιχογραφίες »

«Ο "ταπεινός" Ιερός Ναός του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στ’ Αδησαρού 

με τις ξεχωριστές τοιχογραφίες »

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου
Μ.Α. Διαχείρησης Μνημείων

εικ. 1 Άποψη του ναού από νοτιοδυτικά

Ο ναός του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού, στην περιοχή του Λαθρήνου και συγκεκριμένα στη θέση Αδησαρού, η οποία ανήκει στον οικισμό του Δαμαριώνα. Είναι κτισμένο στις παρυφές του βυζαντινού κάστρου τ’ Απαλήρου και σε κοντινή απόσταση από το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού Σαγκρίου.

Πρόκειται για μονόχωρο με τρούλο ναό (εικ.1). Οι εσωτερικές διαστάσεις του μνημείου είναι 7,70 μ. μήκος και 2,50 μ. πλάτος και ανατολικά ανοίγεται ημικυκλική αψίδα (εικ. 2). Εκεί σώζονται λείψανα από το σύνθρονο στη μέση του οποίου πιθανότατα υπήρχε επισκοπικός θρόνος.

εικ. 2 Η αψίδα του Ιερού

Η είσοδος στο ναό γίνεται από μία θύρα που ανοίγεται στο δυτικό τοίχο. Ακριβώς πάνω από αυτήν υπάρχει ορθογώνιο παράθυρο. Ο φωτισμός του μνημείου γίνεται από τρία μικρά ορθογώνια παράθυρα στους άξονες του τρούλου. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων είναι επιχρισμένες. Το δάπεδο καλύπτεται με σχιστολιθικές πλάκες. Το τέμπλο είναι μεταγενέστερο. 

Στο μνημείο διασώζεται ζωγραφικός διάκοσμος τριών φάσεων. Η πρώτη φάση - καλύτερα διατηρημένη και πιο εκτεταμένη - είναι ανεικονική και χρονολογείται στο πρώτο μισό του 9ου αι. Η δεύτερη φάση τοιχογράφησης τοποθετείται στον 13ο αιώνα, ενώ η τρίτη φάση χρονολογείται στον 14ο αιώνα. Οι δύο μεταγενέστερες είναι περιορισμένες και διασώζουν λίγα αποσπασματικά λείψανα. Οι ανεικονικές τοιχογραφίες του ναού αποκαλύφθηκαν ύστερα από εργασίες συντήρησης της 2ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στο ναό, τα έτη 1980 - 1983, κάτω από τα νεότερα επιχρίσματα που κάλυπταν τον αρχικό διάκοσμο.

Οι τοιχογραφίες αυτές, που σχετίζονται με την εικονομαχική διαμάχη όπως φαίνεται, καλύπτουν μεγάλο μέρος του ναού (εικ. 3,4,5,6). Στο σύνολό τους χαρακτηρίζονται από τη χρήση γεωμετρικών και φυτικών μοτίβων και από τα πολύχρωμα και ζωηρά σχέδια. 

εικ. 3 Ανεικονικός τοιχογραφικός διάκοσμος

εικ. 4 Ανεικονικός τοιχογραφικός διάκοσμος

εικ. 4 Ανεικονικός τοιχογραφικός διάκοσμος

εικ. 5 Ανεικονικός τοιχογραφικός διάκοσμος

Εκτός από τις σπάνιες ανεικονικές τοιχογραφίες, τα μοτίβα των οποίων είναι μοναδικά, στο ναό σώζονται και λείψανα επιγραφών. Μία εξ αυτών αναφέρει «ΘΕΟΦΙ[ΛΕΣΤΑΤΟΝ ΕΠΙΣΚΟΠΟΝ…;]». Επίσης εκεί έχει βρεθεί αρχαία επιγραφή σχετική με τη λατρεία της Δήμητρας και επιγραφή παλαιοχριστιανικών χρόνων που προέρχονται από το κοντινό μνημείο του Γύρουλα. 

εικ. 7  Άποψη του ναού της Δήμητρας

εικ. 8 Το Ιερό Βήμα της βασιλικής του 6ου αιώνα
 όπως διασώζεται σήμερα μέσα στο μουσείο του Γύρουλα

Εικ. 9 Το ναΰδριο που αρχικά είχε κτιστεί πάνω στα ερείπια
του αρχαϊκού ναού κατά τις ανασκαφικές εργασίες
μεταφέρθηκε δίπλα στο μνημείο

Είναι γνωστό ότι ο αρχαϊκός ναός της Δήμητρας (εικ. 7) μετατράπηκε κατά τον 6ο αιώνα μ.Χ. σε κιονοστήρικτη χριστιανική βασιλική επ΄ ονόματι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (εικ. 8). Σώζονται επί τόπου αλλά και σε ναούς της περιοχής αρκετά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη με διακόσμηση των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Στο χώρο του Ιερού Βήματος κτίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους καμαροσκεπές ναΰδριο (εικ. 9). 

______________

1. Αχειμάστου – Ποταμιάνου Μυρτάλη, Νέος ανεικονικός διάκοσμος εκκλησίας στη Νάξο. Οι τοιχογραφίες του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στ’ Αδησαρού, ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τόμ. ΙΒ΄ (1984), σ. 329-382, εικ. 1-28.