Τελετουργικά Θέματα (λθ΄) Η ιστορική εξέλιξη των Θεοφανείων και ο αγιασμός των υδάτων και της κτίσης.

Η ιστορική εξέλιξη των Θεοφανείων και ο αγιασμός των υδάτων και της κτίσης.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Με την εορτή των Φώτων ή Θεοφανείων η Εκκλησία εορτάζει τη Βάπτιση του Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό σε ηλικία τριάντα ετών από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Η εορτή της Βάπτισης του Χριστού συνιστά αφετηριακό σημείο για την επί γης δημόσια δράση του Χριστού έως τη Σταύρωση, τη Ταφή και την Ανάστασή του. Η εορτή ονομάζεται αλλιώς Θεοφάνεια, εξαιτίας της φανέρωσης και των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας τη στιγμή της Βάπτισης του Κυρίου. Σύμφωνα με τη διήγηση της Καινής Διαθήκης, αλλά και την εικονογράφηση της Βάπτισης, ο Χριστός βρίσκεται μέσα στα νερά του Ιορδάνη βαπτιζόμενος από τον Πρόδρομο, το Άγιο Πνεύμα κατέρχεται από τον ουρανό με τη μορφή λευκού περιστεριού, ενώ ακούγεται από τους ανοιχτούς ουρανούς η φωνή του Θεού Πατέρα να λέει: «Αυτός είναι ο Υιός μου ο αγαπητός, στον οποίο φανέρωσα την ευαρέσκειά μου» (Κατά Ματθαίον γ’, 17). 

Η εορτή επονομάζεται και Φώτα. Η ονομασία αυτή πηγάζει από τη συνήθεια της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας να βαπτίζει τα νέα μέλη της, τα οποία ήταν ως επί το πλείστον ενήλικα, σε συγκεκριμένες ημέρες του εκκλησιαστικού έτους. Μία από αυτές είναι και η ημέρα των Θεοφανείων, ενώ άλλες βαπτισματικές ημέρες ήταν τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και η Πεντηκοστή. Η βάπτιση των μελών γινόταν στην αγρυπνία ή παννυχίδα των πρώτων ωρών της ημέρας. Οι νεοφώτιστοι ήταν ντυμένοι με λευκούς χιτώνες, ενώ έφεραν στο δεξί χέρι τους αναμμένη λαμπάδα από αγνό κερί. Η εορτή των Θεοφανείων καθιερώθηκε να τιτλοφορείται και ως Φώτα, λόγω της φωταψίας από το πλήθος των λαμπάδων των νέων χριστιανών μέσα στο πυκνό σκοτάδι της νύχτας. Πρώτη αναφορά της εορτής με την ονομασία αυτή συναντούμε σε εορταστική ομιλία Γρηγορίου του Θεολόγου. Να σημειωθεί ότι ο Μεγάλος Αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων είναι κατάλοιπο του βαπτιστήριου ύδατος των νεοφώτιστων Χριστιανών.

Τα Θεοφάνεια δεν εορτάζονταν πάντοτε όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, αφού έως τον Δ’ αι. εορτάζονταν την ίδια ημέρα με τα Χριστούγεννα στις 6 Ιανουαρίου. Ο κοινός εορτασμός της μνήμης των δύο δεσποτικών εορτών, Χριστουγέννων και Θεοφανείων, στεγαζόταν την ίδια ημέρα υπό τον τίτλο «Επιφάνεια», καθώς και οι δύο εορτές σχετίζονται με τη φανέρωση του δευτέρου προσώπου της Αγίας Τριάδας, του Υιού και Λόγου του Θεού, στην κτιστή πραγματικότητα. Ο διαχωρισμός των δύο εορτών και η μετακίνηση των Χριστουγέννων την 25η Ιανουαρίου ξεκίνησε τον Δ’ αιώνα στη Δύση από τον πάπα Ρώμης Λιβέριο. Ο διακριτός εορτασμός εξαπλώθηκε σταδιακά σε όλο το χριστιανικό κόσμο, με αποκορύφωμα την επιβολή του σε ολόκληρη τη βυζαντινή επικράτεια από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Ο παλαιός, κοινός εορτασμός της μνήμης των δύο γεγονότων από την επίγεια παρουσία του Χριστού μένει ζωντανός έως σήμερα με τη συμπερίληψή τους στο Άγιο Δωδεκαήμερο, δηλαδή τον εορταστικό κύκλο διάρκειας δώδεκα ημερών, ο οποίος ξεκινά με την εορτή των Χριστουγέννων και λήγει με τα Θεοφάνεια.

Ο Μεγάλος Αγιασμός αποτελεί σημαντική πτυχή του εορτασμού των Φώτων και τελείται στην Εκκλησία τόσο την παραμονή, όσο και ανήμερα της εορτής κατά τρόπο όμοιο και καθόλα ισόκυρο. Πέρα από τους λαϊκούς θρύλους που είναι συνδεδεμένοι με τον Αγιασμό των Θεοφανείων και τη ρίψη του Σταυρού στη θάλασσα, σε ποταμούς, λίμνες, τρεχούμενα νερά κτλ., η Εκκλησία έρχεται να ευλογήσει και να αγιάσει τον άνθρωπο, κάθε επιμέρους πτυχή του βίου του, αλλά και ό,τι σχετίζεται με τη ζωή του. Η τελετή του καθαγιασμού των υδάτων δεν είναι μια απλή θεαματική πράξη, αλλά μία κίνηση με οντολογική σημασία για τον άνθρωπο και δεν ωφελεί ο περιορισμός της στην κοινή θέαση της κατάδυσης του Τιμίου Σταυρού. Η ενεργή συμμετοχή στα τεκταινόμενα, με την ολοήμερη νηστεία της παραμονής, τη μετοχή στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και τη συνειδητοποίηση της κεφαλαιώδους σημασίας του απολυτρωτικού έργου του Χριστού είναι η κατάλληλη προσέγγιση του γεγονότος και του νοήματος της εορτής.

Την παραμονή των Θεοφανείων, μετά τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και την τέλεση του Μεγάλου Αγιασμού, ο εφημέριος περιέρχεται ολόκληρη την ενορία φέροντας στο χέρι τον Σταυρό και κλωνάρι βασιλικού, ραντίζοντας - αγιάζοντας με τον Μεγάλο Αγιασμό ανεξαίρετα όλες τις οικίες, τα καταστήματα, τα οχήματα, τις αποθήκες, ακόμα και τα οικόσιτα ζώα, τους στάβλους, τα ποιμνιοστάσια, τους αγρούς και τις καλλιέργειες της περιφέρειάς του. 

Η κίνηση αυτή είναι εξαιρετικά σημαντική, καθώς για μία και μοναδική φορά μέσα στο χρόνο ο Χριστός, εικονιζόμενος από τον Σταυρό που φέρει ανά χείρας ο κληρικός, ευλογεί τους ανθρώπους, όπου και αν αυτοί βρίσκονται, τα έργα τους και ολόκληρη την πλάση. Είναι μια μοναδική ευκαιρία για ανθρώπους κουρασμένους από τη ζωή, κατάκοιτους, μη δυνάμενους να προσέλθουν στο ναό, να λάβουν τη χάρη και την ευλογία του Χριστού. Αποτελεί, όμως, μοναδική ευκαιρία και για τον κληρικό να συναναστραφεί με τους ανθρώπους που του έχει εμπιστευτεί η Εκκλησία και φέρει ευθύνη για εκείνους· να μιλήσει μαζί τους, να αφουγκραστεί τον πόνο τους, να συζητήσει τα προβλήματά τους, έστω στα λιγοστά λεπτά που θα βρεθεί μέσα από το κατώφλι του σπιτιού τους. 

Η επαφή του κληρικού με κάθε κάτοικο της ενορίας του είναι ένα πρώτο βήμα προσέγγισης ακόμα και προς τον πλέον αδιάφορο για την Εκκλησία άνθρωπο. Ένα βήμα που σίγουρα θα σχολιαστεί θετικά, όχι μόνο για τον εφημέριο, αλλά για ολόκληρη την Εκκλησία. Είναι μία κίνηση εξωστρέφειας της Εκκλησίας και ελεύθερης προσέγγισης των πιστών, ακριβώς όπως πριν από δύο χιλιετίες ο ίδιος ο Θεός ταπεινώθηκε, έγινε άνθρωπος και πέθανε κατά την ανθρώπινη φύση του με τον πλέον απαξιωτικό τρόπο, με μοναδικά κίνητρα την αγάπη Του για τον άνθρωπο και τη σωτηρία του τελειότερου δημιουργήματός Του.