Τελετουργικά θέματα (μβ΄) Η διακοπή του Χερουβικού Ύμνου για τη Μεγάλη Είσοδο.

Η διακοπή του Χερουβικού Ύμνου για τη Μεγάλη Είσοδο.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Μεγάλη Είσοδος της Θείας Λειτουργίας αποτελεί ένα από τα στοιχεία του μυστηρίου, τα οποία ανά τους αιώνες εξελίχθηκαν, μεταβλήθηκαν και έλαβαν διαφορετικές όψεις. Οι πτυχές της μεγάλης Εισόδου, οι οποίες υπέστησαν αυτές τις μεταβολές είναι: α) η κατεύθυνση (η αρχική λιτανευτική πομπή από το διακονικό της νοτιοδυτικής γωνίας του ναού προς το ιερό βήμα εξελίχθηκε σε πορεία από την πρόθεση του ιερού προς το ιερό βήμα), β) η σύνθεση της πομπής (αρχικά μετείχαν μόνο οι διάκονοι, μετέπειτα συλλιτανεύουν και οι πρεσβύτεροι), γ) η συμμετοχή του αρχιερέα (αρχικά ερχόταν σε επαφή με τα Άγια όταν η Μεγάλη Είσοδος πλησίαζε ενώπιόν του στην Ωραία Πύλη, ενώ, πλέον, ολοκληρώνει την προσκομιδή και καλύπτει τα προς καθαγιασμό Δώρα πριν από την εισόδευσή τους) κ.α.

Η χρονική στιγμή της Θείας Λειτουργίας, κατά την οποία τελείται η Μεγάλη Είσοδος, δεν είναι εξαρχής δεδομένη. Σταθερό στοιχείο αποτελεί ότι η αγία αναφορά έπεται της Εισόδου. Το ψαλμικό περίβλημα της λιτανευτικής πομπής δεν ήταν, επίσης, συγκεκριμένο. Έως και τον Στ’ αι. περίπου, η Είσοδος των Τιμίων Δώρων γινόταν με σιγή, χωρίς να ψάλλεται τίποτα. Μέχρι την εποχή εκείνη πριν και μετά την Είσοδο ψάλλονταν οι στίχοι του 23ου Ψαλμού «Τοῦ Κυρίου ἡ γῆ καὶ τὸ πλήρωμα αὐτῆς». 

Η εισαγωγή του βυζαντινού Χερουβικού Ύμνου «Οἱ τὰ Χερουβεὶμ μυστικῶς εἰκονίζοντες» έγινε με εντολή του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστίνου του Β’ (565-578), το έτος 574, σύμφωνα με μαρτυρία του Γ. Κεδρηνού, στο έργο του «Σύνοψις Ιστοριών». Το Χερουβικό, αρχικά, ψαλλόταν ως εφύμνιο των στίχων του 23ου Ψαλμού ή αργότερα αυτόνομα τρεις φορές, σύμφωνα και με παλαιά διάταξη της Θείας Λειτουργίας της Κυριακής του Πάσχα, η οποία εφαρμόζεται περιορισμένα έως σήμερα. Κατάλοιπο της τριπλής μελώδησής του αποτελεί η τριπλή απαγγελία του από τον λειτουργό, μετά την ανάγνωση της ευχής «Οὐδεὶς ἄξιος».

Η συγκεκριμένη θέση, κατά την οποία ο Χερουβικός Ύμνος διακόπτεται δεν είναι ξεκάθαρη, αφού οι χειρόγραφες πηγές δεν περιορίζουν το σημείο της Εισόδου. Οι πιθανότερες εκδοχές για το σημείο τέλεσης της Μεγάλης Εισόδου είναι τρεις, και λαμβάνουν χώρα μεταξύ των φράσεων: α) «Ὡς τὸν Βασιλέα» και «τῶν ὅλων ὑποδεξόμενοι», β) «ὑποδεξόμενοι» και «Ταῖς ἀγγελικαῖς» και γ) «ἀποθώμεθα μέριμναν» και «Ὡς τὸν Βασιλέα».

Η πρώτη εκδοχή, δηλαδή η διακοπή του Χερουβικού Ύμνου μετά τη φράση «Ὡς τὸν Βασιλέα», είναι η αρχαιότερη και εκείνη που ακολουθούσαν οι παλαιότεροι ψάλτες. Τη θέση αυτή ενισχύουν και οι έμμεσες μαρτυρίες, τις οποίες συνάγουμε από παλαιά μουσικά βιβλία. Σε αυτά, μετά από τη φράση «Ὡς τὸν Βασιλέα» και πριν από τη συνέχεια του υπόλοιπου ύμνου παρεμβαλλόταν κράτημα. Η παρεμβολή αυτή είχε ως στόχο την επιβράδυνση της ακολουθίας. Με τη ψαλμωδία του κρατήματος ήταν εφικτή η ολοκλήρωση της προσκομιδής και η κάλυψη των Τιμίων Δώρων μόλις πριν από τη Μεγάλη Είσοδο. Η συνήθεια αυτή επιβιώνει έως σήμερα και τελείται από ορισμένους αρχιερείς, αν και πλέον η προσκομιδή έχει διαμορφωθεί σε εκτενέστερη και αυτοτελή ακολουθία, η οποία μετατίθεται πριν από την έναρξη της Θείας Λειτουργίας. 

Η απότομη διακοπή της ενιαίας φράσης «Ὡς τὸν Βασιλέα…», όπως επιτάσσει η εκδοχή αυτή, φαίνεται ακατανόητη, δείχνει, όμως, ότι συμβαίνει κάτι ξαφνικό ή σημαντικό και ελκύει την προσοχή των μελών της σύναξης. Η διαίρεση του στίχου στη μέση ίσως στοχεύει στη γεφύρωση των επόμενων δύο εκδοχών, οι οποίες διακόπτουν τον Ύμνο σε σημείο στίξης, όπου η φράση και το νόημά της έχουν ολοκληρωθεί.

Η δεύτερη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία η Μεγάλη Είσοδος λαμβάνει χώρα μεταξύ των στίχων «ὑποδεξόμενοι» και «Ταῖς ἀγγελικαῖς», είναι νεώτερη και η επικρατέστερη στη σύγχρονη λειτουργική πρακτική. Με την περίπτωση αυτή συνδέεται και ο προβληματισμός για τη χρήση των γραμματικών τύπων «ὑποδεξόμενοι» ή «ὑποδεξάμενοι». Η χρήση του τύπου σε χρόνο μέλλοντα δηλώνει, ότι ο Βασιλέας των όλων θα γίνει δεκτός από τη σύναξη, ενώ η χρήση του τύπου σε χρόνο αόριστο δηλώνει, ότι ο Βασιλέας των όλων έγινε ήδη δεκτός. Η χρήση του τύπου «ὑποδεξόμενοι» είναι η ορθή, τόσο συντακτικά, όσο και θεολογικά, αφού τα εισοδευόμενα Δώρα δεν είναι ακόμα καθαγιασμένα, αλλά απλός και κατάλληλα προετοιμασμένος για μεταβολή σε Σώμα και Αίμα Χριστού άρτος και οίνος. Η υπόθεση αυτή απασχόλησε ιδιαίτερα τον Στ’ αι. τον Ευτύχιο ΚΠόλεως, αλλά και τον Νικόλαο Καβάσιλα (ΙΔ’ αι.) στο ερμηνευτικό υπόμνημά του για τη Θεία Λειτουργία.

Η τρίτη εκδοχή, δηλαδή η εισόδευση των Τιμίων Δώρων πριν από τη φράση «Ὡς τὸν Βασιλέα» είναι σπανιότερη. Σχετικά με αυτή υπάρχουν δύο ενδείξεις, οι οποίες απαντώνται στο σύγχρονο τυπικό τέλεσης του μυστηρίου: α) Κατά την τριπλή αναφώνηση του Χερουβικού Ύμνου από τον κλήρο, αμέσως μετά την ευχή του Γρηγορίου Θεολόγου προς τον ιερέα «Οὐδεὶς ἄξιος», ο διάκονος λέγει τον ύμνο, σε συνέχεια από τον πρεσβύτερο, από το «Ὡς τὸν Βασιλέα» κ. εξ. β) Τη μελώδηση του Ύμνου από τους χορούς των ψαλτών ξεκινά ο α’ χορός και συνεχίζει ο β’ από το σημείο αυτό («Ὡς τὸν Βασιλέα») και έπειτα. Οι δύο αυτές μαρτυρίες δηλώνουν πιθανή τομή του ύμνου στο σημείο αυτό, ώστε να λάβει χώρα η Μεγάλη Είσοδος.

Οι τρεις εκδοχές είναι εξίσου αξιόλογες και σεβαστές, χωρίς να αποκλείεται καμία εξ αυτών. Η τελευταία εκδοχή είναι η ασθενέστερη και σπανιότερη. Η δεύτερη εκδοχή είναι η συνηθέστερη και η πλέον διαδεδομένη. Η πρώτη εκδοχή είναι η αρχαιότερη, σημαντικότερη και πιο πολύπλοκη από τις δύο άλλες και προτιμητέα μεταξύ των τριών γνωστών περιπτώσεων.

Βιβλιογραφία:

Κεδρηνού Γ., Σύνοψις Ιστοριών, Corpus Byzantinae Historiae Vol. VIII, Ex Typograpfia Bartholomei Javarina, Venetiis MDCCXXIX. 

Νικολάου του Καβάσιλα, Ἑρμηνεία τῆς Θείας Λειτουργίας, PG 150, στ. 367-492Α. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Ε’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2003.