Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (λη’) «Ο ανεικονικός ναός του Αγίου Ερμολάου ή του Τιμίου Σταυρού στην Απείρανθο». Από την Αρχαιολόγο Ειρήνη Βασιλάκη!

Ειρήνης Βασιλάκη
Αρχαιολόγου

Ο ναός του Αγίου Ερμολάου ή του Τιμίου Σταυρού και το παρακείμενο ναΰδριό του βρίσκονται στην ανατολική πλευρά της Νάξου, στην περιοχή του Ρυάκα του Κακαβά, περίπου ένα χιλιόμετρο νοτιοανατολικά έξω από το χωριό της Απειράνθου. Πρόκειται για ένα συγκρότημα δύο ναών, ενός μικρού και ενός μικρότερου σε μέγεθος, που ανήκουν στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Ο Γ. Μαστορόπουλος αλλά και πολλοί χάρτες αναφέρουν το μνημειακό συγκρότημα με την επωνυμία Άγιος Ερμόλαος 1, ενώ ο Γ. Δημητροκάλλης αναφέρει το κτηριακό σύνολο ως Σταυρός 2.
 

Εικ. 1

O ναός στηρίζεται σε τέσσερα ενισχυτικά τόξα (εικ. 1 Κάτοψη του ναού του αρχαιολόγου Γ. Μαστορόπουλου). Η ανατολική πλευρά του εφάπτεται στην κοιλότητα που σχηματίζει ο υπερκείμενος φυσικός βράχος. Στην ίδια πλευρά ανοίγεται η κόγχη του Αγίου Βήματος, η οποία έχει ημικυκλική αψίδα (εικ. 2 Άποψη του Ιερού από τα δυτικά). Εκεί έχουν κατασκευαστεί τρεις μικρών διαστάσεων κόγχες και άλλες δύο βρίσκονται στις πλευρές του Ιερού βόρεια και νότια3. Επιπλέον, οι εγκάρσιες κεραίες φέρουν και αυτές από μία κόγχη στα ανατολικά. Στην αψίδα σώζεται σύνθρονο δύο βαθμίδων και λείψανα επισκοπικού θρόνου. Νοτιοανατολικά του ανωτέρω κτίσματος, στο ύψος του Ιερού, εφάπτεται ναΰδριο που σήμερα είναι ανώνυμο (εικ. 3 Αποψη του υπό κατάρρευση ναϋδρίου από τα δυτικά). Ανήκει στον ίδιο τύπο ναού, δηλαδή του ελεύθερου σταυρού με τρούλο. Είναι μονόχωρο και εν μέρει υπόβραχο. Εσωτερικά φέρει εκατέρωθεν τυφλά αψιδώματα. Η προσπέλαση στο μεγαλύτερο ναό γίνεται από μία θύρα, η οποία ανοίγεται στον άξονα της δυτικής κεραίας (εικ. 4 Άποψη του δυτικού μέρους του ναού εσωτερικά). Αντίστοιχα, υποθέτουμε ότι το ίδιο συνέβαινε και στο παρακείμενο ναΰδριο. Ο φωτισμός του κυρίως ναού γίνεται στο τύμπανο του τρούλου από ένα μονόλοβο παράθυρο ανατολικά. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και των θόλων είναι επιχρισμένες. Τα δάπεδα είναι καλυμμένα από πατημένο χώμα και από διάσπαρτους λίθους που κατά καιρούς καταπίπτουν. Δεν διαθέτουν τέμπλο. Στο μονολιθικό ανώφλι της θύρας του μεγαλύτερου ναού έχει εντοπιστεί αρκετά δυσδιάκριτη εγχάρακτη κτητορική επιγραφή, όπου αναφέρει: «(+Υ)πέρ ευχής και (σωτ)ηρίας και αφέσεως αμαρτιών (Π)έτρου πρεσβ(υτέρου) κ(αι) της συμ(βίου) αυτού κ(αι) τον τέκνον αυτού βθ» (εικ. 5 & 6 Αποτύπωση κτητορικής επιγραφής που μνημονεύει τον πρεσβύτερο Πέτρο (9ος αι.). →πηγή : Μαστορόπουλος, 2006, σ. 226, εικ. 180). 

 

Εικ. 2

Εικ. 3

Εικ. 4

Εικ. 5

Εικ. 6

 

Και στους δύο ναούς έχουν εντοπιστεί λείψανα τοιχογραφικού διακόσμου με ανεικονικές παραστάσεις. Στον κυρίως ναό, στην καμάρα του Ιερού διακρίνονται σειρές τεμνόμενων κύκλων και στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας διαγράφονται σηρικοί τροχοί (εικ. 7 Η ανεικονική παράσταση στην αψίδα του Ιερού). Στο κτήριο αυτό σώζονται και λείψανα μεταγενέστερων εικονιστικών παραστάσεων. Στο ναΰδριο ο ανεικονικός διάκοσμος περιλαμβάνει αμυδρά λείψανα ενός σταυρού που παριστάνεται μέσα σε κύκλο ή κάτω από τόξο και εντοπίζεται στη κόγχη του Ιερού. 

Εικ. 7

Το συγκρότημα των ναών έχει υποστεί σημαντικές καταστροφές και μεγάλο μέρος του έχει καταπέσει, αντιμετωπίζοντας σοβαρό κίνδυνο ολοκληρωτικής κατάρρευσης (εικ. 8 Ο τρούλος του ναού έχει σήμερα καταπέσει). Κατά τη διάρκεια του περασμένου χειμώνα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων ξεκίνησε την πραγματοποίηση στο μνημείο επειγουσών στερεωτικών εργασιών που μέχρι σήμερα συνεχίζονται για τη διάσωση του μοναδικού αυτού βυζαντινού ναϊκού συγκροτήματος (εικ. 9 Ανάκτηση της νότιας κεραίας του ναού) (εικ. 10 Άποψη του βυζαντινού ναϊκού συγκροτήματος από ψηλά). 

 

Εικ. 8

Εικ. 9

Εικ. 10

 ________________________

1 Μαστορόπουλος Γεώργιος, Νάξος, Το Άλλο Κάλλος. Περιηγήσεις σε Βυζαντινά Μνημεία, Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα 2006, σ. 218.
2 Δημητροκάλλης Γεώργιος, Βυζαντινή Ναοδομία στην Νάξο, Αθήναι 2000, σ. 24, υποσ. 20, ε/στ.
3 Παρόμοιες κόγχες δε συναντώνται σε κανένα άλλο ναό του νησιού.