Η Εκφωνητική απαγγελία του Ευαγγελίου και του Αποστόλου.

Eπιμέλεια, Ηρακλής Μαλανδρίνος

Πρωτοψάλτης & Δάσκαλος της Ψαλτικής Τέχνης,
Χίος 23.03.2015

"Διά τούτο και οι τά άγια Ευαγγέλια αναγινώσκειν μανθάνοντες, μυούνται πρώτον τους τόνους, οξείαν και συρματικήν και βαρείαν και τελείαν εκπαιδευόμενοι"            

(Στέφανος ο Βυζάντιος

 τέλος 5ου με αρχές 6ου αι. μ.Χ.)

      
      Η παρακαταλογή είναι ένα υποτυπώδες μουσικό φαινόμενο που έχει σχέση τόσο με την απλή απαγγελία ενός ποιήματος, όσο και με το μέλος του. Πρόκειται δηλαδή περί ενός είδους απαγγελίας μελοδραματικής μάλλον, που κατά την αρχαιότητα συνοδευόταν υπό κρούσεως ειδικού μουσικού οργάνου, του «κλεψίαμβου» ή και κάτι άλλου. Η παρακαταλογή εχρησιμοποιείτο και στην τραγωδία, ήτοι στα μέρη εκείνα που έπρεπε να γίνει απαγγελία. Στα Βυζαντινά χρόνια και κατόπιν τη συναντάμε με διάφορα ονόματα (καταλόγι, καταλόγιασμα κ.α.)

     
Η παρακαταλογή εχρησιμοποιείτο για τη διδασκαλία ιερών κειμένων από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη, ή και άλλων, από τους πρώτους χριστιανούς και με τον τρόπο αυτό τα απήγγελαν κατά τις ιερές τους συναθροίσεις. Τα απήγγελαν δηλαδή με τρόπο που κυμαινόταν μεταξύ αναγνώσεως και υποτυπώδους μέλους, χωρίς βέβαια τη συνοδεία μουσικών οργάνων. Ο τρόπος αυτός παραμένει ζωντανός μέχρι σήμερα κατά την ανάγνωση των ιερών κειμένων κυρίως, στις ιερές Μονές, από σεβασμίους γέροντες που τηρούν την παράδοση, ενώ σε κάποιες κοσμικές Εκκλησίες ακούγεται, μη ορθώς, ο τρόπος της λογοτεχνικής αναγνώσεως. Λίγο εκτενέστερος είναι ο τρόπος αναγνώσεως του Ευαγγελίου και των Αποστολικών αναγνωσμάτων με τη χρόα του κλιτού. Ανήκει κι αυτός στην παρακαταλογή. (Κωνσταντίνου Μάρκου, θεωρία και πράξη της Ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, τ. Α ,Παιανία 2010, σ.10, 294)

    Ο Αριστείδης Κοιντιλιανός παρατηρεί ότι ανάμεσα στη διαστηματική κίνηση της μουσικής και τη συνεχή κίνηση της φωνής βρίσκεται η μέση, η εμμελής δηλαδή απαγγελία. Αυτήν χρησιμοποιούσαν οι ραψωδοί για τις αναγνώσεις, όπως περίπου την ακούμε σήμερα στην αυστηρή και παραδοσιακή απόδοση των ευαγγελικών και αποστολικών Αναγνωσμάτων, σύμφωνα με το εκφωνητικό ύφος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.

   Στους παλαιούς κώδικες που περιέχουν ευαγγελικές, αποστολικές και προφητικές περικοπές παρατηρούμε ότι πάνω από ορισμένες λέξεις του κειμένου έχουν σημειωθεί με κόκκινο μελάνι διάφορα εκφωνητικά σημαδόφωνα, η οξεία, η βαρεία, η συρματική, η κρεμαστή, η παρακλητική και άλλα, τα οποία καθοδηγούσαν τον αναγνώστη στον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να μεταλλάσσει τη φωνή του για την ορθή νοηματική απόδοση του κειμένου, υποδεικνύοντας του συγχρόνως τα σημεία στα οποία έπρεπε να γίνονται οι εμμελείς καταλήξεις.

   Τον λογαοιδικό τρόπο της απαγγελίας των Ιερών Αναγνωσμάτων διδάχθηκε από τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο ο αυτοκρατορικός δομέστικος και έκτοτε η εμμελής απαγγελία των Γραφικών Αναγνωσμάτων διαδόθηκε σε όλη τη Χριστιανοσύνη και αποτέλεσε το εκφωνητικό ύφος των λειτουργικών κειμένων.

     Οι τυπικές διατάξεις της Εκκλησίας δεν παραλείπουν να σημειώνουν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να ψάλλονται οι διάφοροι ύμνοι. Άλλοι απαγγέλονται εμμελώς, άλλοι ψαλμωδούνται αργώς και μετά μέλους, άλλοι αποδίδονται γεγωνυία  και άλλοι πραεία τη φωνή. Ορισμένοι ψαλμοί λέγονται χύμα, όπως τα Αναγνώσματα του Προφητολογίου, και μερικά τροπάρια είθισται να απαγγέλονται κατά το ύφος του Ευαγγελίου.

    Από τις αρχές του 20ου αιώνα ορισμένοι κληρικοί των Αθηνών άρχισαν να διαβάζουν τις ευαγγελικές περικοπές χύμα με τον ισχυρισμό ότι με την απλή ανάγνωση ο ευαγγελικός λόγος γίνεται ευκολότερα κατανοητός από το εκκλησίασμα.

      Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, αντιδρώντας στην καινοτομία αυτή, υπεστήριξε ότι με την πατροπαράδοτη εκκλησιαστική μουσική, όχι μόνο τα ιερά κείμενα έγιναν προσφιλή και οικεία στην ακοή, «αλλά και αυτά των θείων Ευαγγελίων τα ρήματα διά της αυτής μουσικής και του λογαοιδικού αυτής τρόπου κατέστησαν οικειότερα και βαθύτερον πάντοτε εισδύουσιν εις των ακροατών τάς καρδίας». Ο λογαοιδικός αυτός τρόπος της απαγγελίας είναι αρχαιότατος στην Εκκλησία και είναι γνήσια ελληνικός, όπως φαίνεται και από τα μέτρα τα οποία χρησιμοποιούσαν στα δράματα τους οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί ποιητές. Ο τρόπος της απαγγελίας με παράταση όλων των συλλαβών, κυρίως όμως της καταλήξεως της κάθε περιόδου ή ημιπεριόδου, αποτελεί μίμηση της εκφωνητικής απαγγελίας του κήρυκος, ο οποίος αναλαμβάνει να εκτελέσει την εντολή του Χριστού προς τους Αποστόλους «κηρύξατε το Ευαγγέλιον πάση τη κτίσει».

  Ο Κυριακός Φιλοξένης στο λεξικόν της Ελληνικής Εκκλησιαστικής Μουσικής (1868) αναφέρει ότι «ο Απόστολος αναγινώσκεται μελωδικώς εν ταίς Αγίαις του Χριστού Εκκλησίαις, εις ήχον τέταρτον κατά την εναρμόνιον έξω φθοράν, ήτις καλείται ημιφθόριον (κλιτόν). Το μέλος του Αποστόλου και του Ευαγγελίου είναι μέλος γνήσιον, αρχαίον και πρωτότυπον. Εις τας σημειώσεις του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου σώζεται τονισμένος ο Απόστολος του Ευαγγελισμού και το Ευαγγέλιον της Κοιμήσεως της Θεοτόκου».

   Ο Κωνσταντίνος Ψάχος στο Λειτουργικόν (1905) έχει καταγράψει ως δείγμα απαγγελίας του Αποστόλου και του Ευαγγελίου το αποστολικό ανάγνωσμα της ΚΕ’ Κυριακής της Γ’ περιόδου και το δωδέκατο Ευαγγέλιο της Μ.Πέμπτης σε ήχο τέταρτο με την εναρμόνια χρόα του κλιτού.

     Ευτυχώς έχουν διασωθεί και ηχογραφημένες υποδειγματικές απαγγελίες των Αποστολικών και Ευαγγελικών αναγνωσμάτων από τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Ιάκωβο Ναυπλιώτη κ.α.

      Δεν είναι δυνατόν τα Αποστολικά Αναγνώσματα να ψάλλονται στον ήχο της ημέρας και σε κλίμακες που υπερβαίνουν την επταφωνία, αλλά δεν είναι ορθόν και να διαβάζονται χύμα. Ανέκαθεν τα αναγνώσματα του Αποστόλου και του Ευαγγελίου απαγγέλλονταν εμμελώς με το σεμνό, εκκλησιαστικό και κατανυκτικό ύφος της χρόας του κλιτού. Με την εμμελή απαγγελία αισθητοποιείται και μουσικά το κύρος των αληθειών του Ευαγγελίου. Απορρίπτουμε τις αμανοειδείς οιστρηλατήσεις αλλά και τις ανούσιες και άχρωμες και επίπλαστες προτεσταντικές αναγνώσεις (Γεωργίου Αγγελινάρα, Έκφρασις της ψαλτικής τέχνης. Αθήνα 2009, σ.439,529-533)

    Το θέμα είναι μεγάλο και θα μπορούσαν να γραφτούν πραγματικά πολλά, αλλά δεν είναι αυτός ο στόχος μας, όσο απλά να δώσουμε μια ιδέα και να πληροφορήσουμε (κυρίως τον εκκλησιαζόμενο χριστιανό), σχετικά με τον παραδοσιακό τρόπο εκφοράς του Ευαγγελικού και Αποστολικού αναγνώσματος, που δεν είναι άλλος απ΄αυτόν που μας διέσωσε  τόσο η προφορική παράδοση της Εκκλησίας μας, όσο και η γραπτή επίδοση των χειρογράφων και των πηγών.

Δείγμα ορθής εκφωνητικής απαγγελίας Αποστόλου, από το Νάξιο Πρωτοψάλτη της Μ.τ.Χ.Ε. Ιάκωβο Ναυπλιώτη. (1864 - 1942)

(Ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης είναι από τους ελάχιστους που πέρασε διαδοχικά όλα τα στάδια της ψαλτικής ιεραρχίας στον πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό Αγίου Γεωργίου. 1878 - 1881 Α΄ Κανόναρχος, 1881 - 1888 Β΄ Δομέστικος, 1888 - 1905 Α΄ Δομέστικος, 1905 - 1911 Λαμπαδάριος, 1911 -1939 Πρωτοψάλτης)

Σημείωση: Ευχαριστούμε θερμά τον συνεργάτη και φίλο του Χορού Ψαλτών "Νάξιοι Μελιστές" κ. Ηρακλή Μαλανδρίνο, για την ευγενική του παραχώρηση!