Τελετουργικά θέματα (ο΄) Οι ιδιαιτερότητες της Εξοδίου Ακολουθίας κατά τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα!

Χριστός Ανέστη!

Οι ιδιαιτερότητες της Εξοδίου Ακολουθίας κατά τη Διακαινήσιμο Εβδομάδα

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η ιδιαιτερότητα της φυσιογνωμίας της Διακαινήσιμης Εβδομάδας είναι πασίδηλη στο λειτουργικό πλαίσιο των ημερών αυτών. Η μετά την Κυριακή του Πάσχα εβδομάδα, η οποία ξεκινά τη βραδιά της λαμπροφόρου Αναστάσεως και λήγει το Σάββατο της Διακαινησίμου είναι μοναδική για το εκκλησιαστικό έτος, τόσο σε θεολογικό επίπεδο, όσο και στο τελετουργικό περιεχόμενό της. Όλες οι ιερές ακολουθίες υφίστανται διάφορες, μικρές ή μεγάλες τροποποιήσεις ή ακόμα καταλιμπάνονται, αφού κάποιες από τις ακολουθίες του νυχθημέρου, όπως το Μεσονυκτικό, οι Ώρες και το Απόδειπνο, αντικαθίστανται από την Πασχάλια Ημερονύκτια Ακολουθία.

Οι αγιαστικές τελετές της Εκκλησίας γνωρίζουν κι εκείνες διάφορες μεταβολές. Οι σημαντικότερες επιπτώσεις, όμως, εμφανίζονται στην εξόδιο ακολουθία. Το ασύμβατο του νεκρώσιμου περιεχομένου της κηδείας με την πανηγυρική χροιά της αναστάσιμης περιόδου λειτουργεί ως καταλύτης για τη συνήθη διάταξη της ακολουθίας. Όλες οι ημέρες της Διακαινήσιμης Εβδομάδας έχουν απόλυτο και μοναδικό περιεχόμενό τους της Ανάσταση του Κυρίου, αφού θεολογικά θεωρούνται ως μία ημέρα, και αποτελούν την «ημέρα μετά την εβδομάδα», δηλαδή την όγδοη εσχατολογική ημέρα, που συνδέει την Εκκλησία και τους πιστούς με τα Έσχατα. 

Η ασυμβατότητα του νεκρώσιμου στοιχείου με την αναστάσιμη χαρά θέτει στο περιθώριο όλα τα στοιχεία της συνήθους ακολουθίας της κηδείας. Για τον ίδιο λόγο δεν είναι εφικτή η τέλεση ιερών μνημοσύνων με την ευλογία κολλύβων, αφού η Ανάσταση του Χριστού πλημμυρίζει την εβδομάδα αυτή και είναι απαγορευτική για κάθε νεκρώσιμη έκφραση. Η τέλεση των ιερών μνημοσύνων είναι πάλι εφικτή από τη Δευτέρα της εβδομάδας του Θωμά, αφού για ευνόητους λόγους η Κυριακή του Θωμά, ως εορτή των εγκαινίων του εβδομαδιαίου εορτασμού της Ανάστασης του Χριστού κάθε Κυριακή του εκκλησιαστικού έτους, δεν προσφέρεται για την τέλεσή τους.

Η δομή της νεκρώσιμης ακολουθίας είναι άμεσα συνυφασμένη με την ακολουθία του όρθρου. Η αναστάσιμη εξόδιος ακολουθία, ως εκ τούτου, χρησιμοποιεί τους ύμνους του όρθρου της Κυριακής του Πάσχα. Τα μόνα στοιχεία που παραμένουν κοινά με την κοινή νεκρώσιμη ακολουθία είναι οι δεήσεις υπέρ του κεκοιμημένου, οι συγχωρητικές ευχές και ο ασπασμός του νεκρικού λειψάνου.

Η διάταξη της εξοδίου ακολουθίας της Διακαινησίμου έχει παγιωθεί στα νεώτερα ευχολόγια και τις οικείες λειτουργικές δέλτους. Η σύνθεση αυτή, όμως, αποτελεί στοιχείο νεώτερο. Η χειρόγραφη παράδοση δεν αποδίδει ικανές μαρτυρίες, ώστε να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το ακριβές της δομής της ακολουθίας. Η μελέτη των χειρόγραφων ευχολογίων περιγράφει απλώς τα βασικά στοιχεία της ακολουθίας, από την οποίαν εκπίπτουν όλα τα νεκρώσιμα και ψάλλεται «πάσα η αναστάσιμος» ακολουθία. Η μητρική δομή της συμπεριλαμβάνει το Χριστός Ανέστη (τρις), το Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι, τον κανόνα του Πάσχα, τα αναγνώσματα και τους αίνους, οπότε λαμβάνει χώρα ο ασπασμός του λειψάνου. 

Το πρώτο έντυπο Ευχολόγιο, το οποίο περιλαμβάνει συντεταγμένη την ακολουθία, είναι η έκδοση του πρωτοπρ. Ν. Παπαδόπουλου του 1927 από τις εκδόσεις Σαλίβερου. Οι παλαιότερες εκδόσεις δεν θεωρούσαν αναγκαίο να συμπεριλάβουν την ακολουθία, αφού ουσιαστικά αποτελεί στον πυρήνα της την ακολουθία του όρθρου της Κυριακής του Πάσχα, που υπάρχει διαθέσιμος στο λειτουργικό βιβλίο του Πεντηκοσταρίου. 

Τα βασικά σημεία που προβληματίζουν και έχουν διάφορες εκδοχές στα λειτουργικά βιβλία είναι:

α) Ο Κανόνας του Πάσχα. Η επιλογή του κανόνα του όρθρου του Πάσχα ως βασικού στοιχείου της αναστάσιμης εξοδίου ακολουθίας είναι αυτονόητος, αφού επισκιάζει κάθε άλλο κατανυκτικό ή νεκρώσιμο ποίημα. Σύμφωνα με παλαιότερα ευχολόγια ο κανόνας ψάλλεται ολόκληρος, όπως έχει στο Πεντηκοστάριο. Οι νεώτερες εκδόσεις του Μικρού Ευχολογίου της Αποστολικής Διακονίας περιλαμβάνουν μόνο τον ειρμό κάθε ωδής, το τριπλό Χριστός Ανέστη και το Αναστάς ο Ιησούς, παραθεωρώντας τα υπόλοιπα τροπάρια κάθε ωδής. Την εκδοχή αυτή μαρτυρά πρώτος ο Γ. Βιολάκης στο Τυπικό της ΜτΧΕ, που συνιστά το επίσημο εκκλησιαστικό τυπικό των ελληνοφώνων κατά τόπους Εκκλησιών. Ο Ιω. Φουντούλης στο Εξοδιαστικόν, το οποίο επιμελήθηκε εκδοτικά, παραθέτει πλήρη τον κανόνα, όπως διατάσσει και το Τυπικό της ΜτΧΕ του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου. Η επιλογή της παράλειψης των τροπαρίων, πλην των ειρμών, εδράζεται στην προσπάθεια συντόμευσης της ακολουθίας, εξαιτίας του ειδικού χαρακτήρα της.

β) Τα αγιογραφικά αναγνώσματα. Η επιλογή των αρμόδιων για την ακολουθία αναγνωσμάτων, αποστολικού και ευαγγελικού, προβληματίζει στις πηγές. Οι πιθανές εκδοχές είναι τρεις. Σύμφωνα με την πρώτη, ως αναγνώσματα της εξοδίου ακολουθίας ορίζονται τα της Κυριακής του Πάσχα, εφόσον τα Ευχολόγια αναφέρουν ότι επιλέγονται τα της ημέρας και δεδομένου ότι όλα τα λοιπά στοιχεία αντλούνται από τον όρθρο της Κυριακής. Η δεύτερη εκδοχή προκρίνει τα αναγνώσματα της ημέρας της Διακαινησίμου, κατά την οποία τελείται η ακολουθία, με βάση διαφορετική ερμηνεία των ανωτέρω στοιχείων και επιχειρημάτων. Σύμφωνα με παραλλαγή της εκδοχής αυτής, έναντι του ευαγγελικού αναγνώσματος της ημέρας επιλέγεται απαρέγκλιτα το α΄ Εωθινό Ευαγγέλιο. Η τρίτη εκδοχή, δηλαδή η ανάγνωση των συνήθων περικοπών της νεκρώσιμης ακολουθίας, είναι απίθανη, αφού είναι ασύμβατη με το κλίμα και τα νοήματα των ημερών. Ισχυρότερη εκδοχή είναι η δεύτερη, δηλαδή αναγιγνώσκονται οι περικοπές τις ημέρας, κατά την οποία τελείται η κηδεία.

γ) Το σημείο ανάγνωσης των βιβλικών περικοπών. Η σύγχρονα τελούμενη σύντομη διάταξη της ακολουθίας ορίζει την ανάγνωση των αγιογραφικών περικοπών μετά το αναστάσιμο εξαποστειλάριο. Η πληρέστερη εκδοχή της ακολουθίας, κατά την οποία ψάλλεται ολόκληρος ο κανόνας του Πάσχα, ορίζει την ανάγνωση των περικοπών μετά την στ’ ωδή του κανόνα. Ο χρόνος της ανάγνωσης, επομένως, ορίζεται ανάλογα με την τυπική διάταξη, που θα τηρηθεί.

γ) Οι αίνοι. Η ακολουθία τελειώνει με το αναστάσιμο εξαποστειλάριο και τους αίνους της εορτής. Η επιλογή των τροπαρίων των αίνων είναι αμφισβητούμενο στοιχείο. Η σύγχρονη εκδοχή της ακολουθίας περιλαμβάνει μόνο το αναστάσιμο δοξαστικό «Αναστάσεως ημέρα και λαμπρυνθώμεν τη πανηγύρει». Ο Ιω. Φουντούλης επιλέγει τα τέσσερα στιχηρά του Πάσχα («Πάσχα ιερόν» κλ.π.) και το ανωτέρω δοξαστικό. Η επιλογή των αναστάσιμων τροπαρίων των αίνων της ημέρας είναι μάλλον αδύναμη. Οι δύο πρώτες εκδοχές μπορούν να επιλεγούν ανάλογα με το πλήθος των μετεχόντων στην ακολουθία, ώστε να καλυφθεί ο ασπασμός του λειψάνου.

Η αναστάσιμη εξόδιος ακολουθία της Διακαινησίμου είναι μία μοναδική λειτουργική εμπειρία, που φέρει σε αμηχανία όσους πιστούς δεν μετέχουν ενεργά στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Η «ανορθόδοξη» δομή της συνιστά ευκαιρία διδαχής για την περί του τέλους της επίγειας ζωής του ανθρώπου διδασκαλία και τη βιωματική κατανόηση του μυστηρίου της ζωής. Η αναστάσιμη χαρά είναι στοιχείο, που πρέπει να υπάρχει και να φωτίζει το τέλος κάθε πιστού, αφού η ελπίδα της αναστάσεως και της μέλλουσας ζωής υπερκερνά την ανθρώπινη θλίψη και την απόγνωση της απώλειας.

Βιβλιογραφία:

Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 

Ζερβού Σπ. (επιστασία), Ευχολόγιον το Μέγα της κατά Ανατολάς Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, εκδ. οίκος Αστήρ, Αθήναι 2008⁵. 

Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, Τυπικόν Εκκλησιαστικόν κατά το ύφος της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, εν Κωνσταντινουπόλει 1838. 

Μικρόν Ευχολόγιον, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2012¹⁹. 

Παπαδοπούλου Ν. Π. (επιμ.), Ευχολόγιον το Μέγα, εκδ. Μ. Σαλίβερου, Εν Αθήναις 1927. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006⁵. Του Ιδίου, Ευχολόγιον Γ’. Εξοδιαστικόν, εκδ. Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας, Άγιον Όρος 2002.