Τελετουργικά θέματα (οα΄) Η παράδοση της ανοικτής Ωραίας Πύλης κατά την αναστάσιμη περίοδο! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα!

Χριστός Ανέστη! 

Η παράδοση της ανοικτής Ωραίας Πύλης κατά την αναστάσιμη περίοδο.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Τέμπλο Καθολικού Ιεράς Μονής Παμμεγίστων Ταξιαρχών Πηλίου

Η αναστάσιμη περίοδος του Πεντηκοσταρίου, η οποία διαρκεί για σαράντα ημέρες, από τη βραδιά της Ανάστασης του Χριστού έως και την Τετάρτη της εβδομάδας του Τυφλού -παραμονή της Αναλήψεως-, διακρίνεται για τις τελετουργικές ιδιορρυθμίες της, ειδικά κατά τη διακαινήσιμο εβδομάδα. Μεταξύ των ιδιαίτερων λειτουργικών στοιχείων συγκαταλέγεται η διάνοιξη της Ωραίας Πύλης του ιερού βήματος.

Η πράξη αυτή συνιστά άτυπη παράδοση, που δεν φαίνεται να μαρτυράται κάπου επίσημα. Ο ιερέας, αφού ανοίξει την Ωραία Πύλη και εξέλθει από αυτήν πανηγυρικά μεταλαμπαδεύοντας το Άγιο Φως μετά την παννυχίδα του Μ. Σαββάτου και πριν την τελετή της Αναστάσεως, αφήνει πλέον την θύρα της Πύλης ανοικτή για την επόμενη περίοδο του Πεντηκοσταρίου. 

Η λειτουργική πράξη και εμπειρία έχει καταγράψει διάφορες παραλλαγές ως προς το ζήτημα, τόσο ως προς τον τρόπο, όσο και ως προς το χρόνο, που η Ωραία Πύλη θα παραμείνει άφρακτη.

α) Ο τρόπος διατήρησης ανοικτής της Ωραίας Πύλης. Οι ιερείς τηρούν διαφορετικές πρακτικές, ανάλογα με τις κατά τόπους παραδόσεις και τις ανάγκες του ναού: 1. Η Ωραία Πύλη μένει τελείως ανοικτή. 2. Η Ωραία Πύλη φράσσεται μόνο με τα βημόθυρα. 3. Η Ωραία Πύλη αποδομείται, αφού τα βημόθυρα απομακρύνονται τελείως από αυτή και τίθενται μπροστά στο τέμπλο, συμβολίζοντας τη συντριβή των δεσμών και των πυλών του Άδου, εξαιτίας της Ανάστασης του Κυρίου.

β) Ο χρόνος διατήρησης ανοικτής της Ωραίας Πύλης. Η περίοδος, για την οποία η Ωραία Πύλη παραμένει ανοικτή, αποτελεί άλλο ένα στοιχείο με ποικίλες εκδοχές: 1. Η Ωραία Πύλη παραμένει ανοικτή μόνο κατά τη διακαινήσιμο εβδομάδα και κλείνεται κατά τις επόμενες εβδομάδες του Πεντηκοσταρίου. 2. Η Ωραία Πύλη παραμένει ανοιχτή μέχρι και την απόδοση της ακολουθίας της Ανάστασης την Τετάρτη της εβδομάδας του Τυφλού. 3. Η Ωραία Πύλη παραμένει ανοικτή κατά τη διακαινήσιμο εβδομάδα, ενώ καθ’όλη την επόμενη περίοδο, έως και την Τετάρτη του Τυφλού, τα βημόθυρα κλείνουν. 

Η ποικιλία των σχετικών πρακτικών αποδεικνύει ότι δεν υπάρχει καμία επίσημη και ορθή επιλογή. Η απουσία οιασδήποτε μαρτυρίας δημιουργεί σύγχυση και θέτει κάθε παράδειγμα στην κρίση του λειτουργού. Το άνοιγμα της θύρας καθ’ όλη τη διάρκεια των αναστάσιμων ημερών βασίζεται στο σπάσιμο των δεσμών του Άδου και των θυρών, εντός των οποίων κατείχε δέσμια την ανθρωπότητα, μετά την ένδοξη εκ των νεκρών Έγερση του Χριστού. 

Οι σπασμένες θύρες και τα διαλυμένα κλείθρα του Άδου εικονίζονται παραστατικά στη βάση της βυζαντινής παράστασης της Εις Άδου Καθόδου του Χριστού. Ο Κύριος, στην εν λόγω απεικόνιση, στέκεται πάνω στις βγαλμένες από τις παραστάδες τους και τοποθετημένες χιαστί θύρες του Άδου, φορώντας φωτεινά ιμάτια και με εμφανή τα σημεία του Πάθους Του, ενώ τα κλειδιά και τα δεσμά, που κατείχαν, όσους μέχρι τότε γνώρισαν τον θάνατο, βρίσκονται πεταγμένα τριγύρω, με τον Άδη να είναι ο μόνος δέσμιος, κάτω από τις σπασμένες θύρες του διαλυμένου βασιλείου του.

Η εικόνα αυτή φαίνεται ως η πλέον εύλογη αιτία, από την οποία πηγάζει η παράδοση των ανοικτών θυρών της Ωραίας Πύλης. Αξίζει να σημειωθεί ότι παλαιοχριστιανικά το ιερό βήμα ήταν άφρακτο και η διαμόρφωση του τέμπλου έγινε σταδιακά, με την εξέλιξη στη σύγχρονη μορφή να ανάγεται στον ΙΒ’ αι., αφού πρώτα τοποθετήθηκαν χαμηλά θωράκια, τα οποία σταδιακά υψώθηκαν με την τοποθέτηση επιστυλίου, μεταξύ των κιόνων του οποίου τοποθετήθηκαν βήλα-κουρτίνες, που ανοίγονταν κατά τη Θεία Λειτουργία. Τα βήλα αντικαταστάθηκαν μετεικονομαχικά από τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου, ενώ αργότερα προστέθηκαν και άλλα στοιχεία, όπως οι εικόνες του Δωδεκάορτου και τα «λυπηρά» (ο Εσταυρωμένος και η Θεοτόκος με τον Ιω. Θεολόγο σε δέηση) στην κορυφή του τέμπλου, πάνω από την Ωραία Πύλη.

Η διάνοιξη της Ωραίας Πύλης, επομένως, δεν συνιστά στοιχείο με βάθος στην εκκλησιαστική παράδοση, ενώ δεν είναι εφικτή η χρονολόγηση της εισαγωγής της στη λατρεία. Η καταλληλότερη εκδοχή από όσες προεκτέθηκαν επιτάσσει το πλήρες άνοιγμά της κατά την διακαινήσιμο εβδομάδα και το κλείσιμο μόνο των βημοθύρων από την Κυριακή του Θωμά έως και την Τετάρτη του Τυφλού, με προαιρετικό το άνοιγμα του καταπετάσματος-βήλου, ώστε να αφήνεται η Πύλη ημιανοικτή. Η ανοικτή Ωραία Πύλη δεν μπορεί να διασφαλίσει ότι δεν θα εισέλθει κάποιος εντός του βήματος, ιδίως σε ναούς που δέχονται πλήθη προσκυνητών και τουριστών, είτε από άγνοια, είτε κακόβουλα. Η ανωτέρω προτεινόμενη πρακτική διαφυλάσσει το ιερό βήμα από την είσοδο τρίτων, αλλά και την όμορφη πρακτική της ανοικτής θύρας, που δηλώνει με παραστατικό τρόπο την Ανάσταση του Κυρίου.

Το άνοιγμα των βημοθύρων και του καταπετάσματος αποδεικνύει τη διάκριση μεταξύ του πένθιμου και συνεσκιασμένου χαρακτήρα της Νηστείας και του αναστάσιμου και πανηγυρικού κλίματος της περιόδου της Λαμπρής. Η απόδοση της εορτής του Πάσχα κατά τη διακαινήσιμο εβδομάδα δεν δικαιολογεί, όμως, τη διάνοιξη της θύρας μέχρι και την Ανάληψη, αφού από την Κυριακή του Θωμά τιμώνται άλλες εορτές και όχι η Ανάσταση του Χριστού καθεαυτή. Η αναστάσιμη υμνολογία, βέβαια, ψάλλεται καθημερινά μέχρι και την απόδοσή της την Τετάρτη του Τυφλού.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Μαυρόπουλου Δ., Διερχόμενοι διά του Ναού· Μαθήματα κατήχησης για ενηλίκους, εκδ. Δόμος, Αθήνα 2009.

Μωραΐτη Δημ., «Αμφίθυρα», ΘΗΕ, 2(1963), στ. 432-433. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Β’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006⁵.

Πηγή Φωτογραφίας: https://www.impt.gr