Τελετουργικά θέματα (οδ΄) Οι ιδιορρυθμίες της Τυπικής Διάταξης της Απόδοσης του Πάσχα! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Χριστός Ανέστη!

Οι ιδιορρυθμίες της Τυπικής Διάταξης της Απόδοσης του Πάσχα

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Τετάρτη της Στ’ Εβδομάδας από το Πάσχα είναι η ημέρα, κατά την οποία αποδίδεται η ακολουθία της εορτής του Πάσχα. Οι σχετικές τυπικές διατάξεις εμφανίζουν ποικιλία εκδοχών, με κυριότερες εκείνες του βιβλίου του Πεντηκοσταρίου, του Τυπικού της ΜτΧΕ στην ισχύουσα εκδοχή του (Τυπικό Γ. Βιολάκη) και το σύγχρονο επίσημο τυπικό της Εκκλησίας της Ελλάδος, όπως αυτό καταγράφηκε από τον π. Κ. Παπαγιάννη (Σύστημα Τυπικού).

Το επίσημο λειτουργικό βιβλίο του Πεντηκοσταρίου παρουσιάζει κατά την Τρίτη και την Τετάρτη της Στ’ εβδομάδας δύο διαφορετικές εκδοχές:

α) Απόδοση Πάσχα και Τυφλού την Τετάρτη (παλαιά τάξη)

Η πρώτη κατά σειρά εκδοχή, η οποία είναι η παλαιότερη και ορθότερη, θεωρεί την Τρίτη της Στ’ Εβδομάδας ως μεθέορτη ημέρα της εορτής του Τυφλού. Η Τετάρτη της Στ’ εβδομάδας είναι ταυτόχρονα ημέρα απόδοσης της εορτής του Πάσχα, της εορτής του Τυφλού, αλλά και προεόρτια ημέρα της εορτής της Αναλήψεως. Αναλυτικότερα, οι ακολουθίες της Τρίτης τελούνται ακριβώς όπως καθ’ όλες τις μεθέορτες ημέρες των εορτών του Πεντηκοσταρίου. Οι ακολουθίες της Τετάρτης είναι πιο σύνθετες, αφού συμπλέκονται οι ύμνοι της εορτής του Τυφλού με τους αναστάσιμους του πλ. α’ ήχου για την απόδοση της εορτής, αφού αυτός και όχι ο α’ ήχος, είναι ο κυρίαρχος της Στ’ εβδομάδας του Πεντηκοσταρίου.

Οι ακολουθίες τελούνται όπως και τη διακαινήσιμο εβδομάδα, ο εσπερινός άρχεται με το «Ευλογητός», το «Χριστός Ανέστη» δεκάκις, στα εσπέρια ψάλλονται έξι ιδιόμελα και δοξαστικό του Τυφλού. Στα απόστιχα ψάλλεται το α’ αναστάσιμο απόστιχο του πλ. α’ ήχου και τα στιχηρά του Πάσχα με τους οικείους στίχους, δοξαστικό «Αναστάσεως ημέρα», «Χριστός Ανέστη» τρις, «Νυν Απολύεις», Τρισάγιο, το αναστάσιμο απολυτίκιο και το θεοτοκίο του ήχου της εβδομάδας και η απόλυση.

Ο Όρθρος τελείται σύμφωνα με την ίδια λογική. Καθίσματα α’ στιχολογίας αναστάσιμα της Οκτωήχου του πλ. α’ ήχου τρία και στη β’ στιχολογία κάθισμα του Τυφλού. Οι κανόνες που ψάλλονται είναι τρεις κατά σειρά, του Πάσχα, του Τυφλού και ο προεόρτιος της Αναλήψεως. Μετά την γ’ ωδή λέγονται κοντάκιο και οίκος του Τυφλού, κάθισμα του Τυφλού και το προεόρτιο της Αναλήψεως, ενώ μετά την στ’ ωδή κοντάκιο και οίκος του Πάσχα και εξαποστειλάρια του Πάσχα και του Τυφλού. Στους Αίνους ψάλλονται στιχηρά Ιδιόμελα του Τυφλού τέσσερα, τα ισάριθμα Στιχηρά του Πάσχα με τους οικείους στίχους και δοξαστικό «Αναστάσεως ημέρα». Στη Θεία Λειτουργία τα του Πάσχα, αλλά αναγνώσματα της ημέρας.

β) Απόδοση Τυφλού την Τρίτη και του Πάσχα την Τετάρτη (νεώτερη τάξη)

Η δεύτερη εκδοχή, η οποία είναι νεώτερη και έχει επικρατήσει στη σύγχρονη λειτουργική ζωή, μεταφέρει την απόδοση της εορτής του Τυφλού, αλλά και της αναστάσιμης ακολουθίας του πλ. α’ ήχου την Τρίτη της Στ’ εβδομάδας, θέτοντας την ακολουθία της Κυριακής του Πάσχα ως το αποκλειστικό περιεχόμενο της Τετάρτης.

Η τυπική διάταξη της Τρίτης έχει ως εξής: Στον εσπερινό ψάλλονται τρία στιχηρά ιδιόμελα του Τυφλού και τρία του Μηναίου, δοξαστικό της εορτής του Τυφλού και το α’ δογματικό θεοτοκίο του πλ. α’ ήχου, απόστιχα τα αναστάσιμα του πλ. α’ ήχου και δοξαστικό του Τυφλού. Στον όρθρο καθίσματα στην α’ στιχολογία τρία αναστάσιμα του πλ. α’ ήχου και στη β’ στιχολογία του Τυφλού. Κανόνες του Τυφλού και του Μηναίου, μεσώδια καθίσματα, κοντάκιο, οίκος και εξαποστειλάρια του Τυφλού. Στους Αίνους τα δ’ αναστάσιμα του πλ. α’ ήχου, δοξαστικό, απόστιχα και δοξαστικό αποστίχων του Τυφλού.

Η μεγάλη ανατροπή των τυπικών διατάξεων παρατηρείται την Τετάρτη της Στ’ Εβδομάδας, αφού δεν αποδίδεται η από χθες αποδοθείσα εορτή του Τυφλού, ούτε ψάλλεται η αναστάσιμη ακολουθία του πλ. α’ ήχου, αφού αποδόθηκε από την προηγούμενη ημέρα, αλλά κυριαρχεί η αναστάσιμη ακολουθία του α’ ήχου, κατά μίμηση της κυριώνυμης ημέρας της εορτής του Πάσχα, ενώ οι ακολουθίες τελούνται αμιγώς κατά το τυπικό της Διακαινήσιμης Εβδομάδας (έναρξη με «Δόξα τη Αγία», δεκαπλό «Χριστός Ανέστη», διαλογική αναστάσιμη απόλυση κ.λπ.).

Ο Εσπερινός τελείται ως εξής: εσπέρια στιχηρά ψάλλονται τα έξι πρώτα αναστάσιμα του α’ ήχου της Οκτωήχου, ως δοξαστικό το έβδομο στιχηρό αναστάσιμο του ιδίου ήχου και το α’ δογματικό θεοτοκίο του α’ ήχου, στα απόστιχα το α’ αναστάσιμο απόστιχο του α’ ήχου και τα τέσσερα στιχηρά του Πάσχα με τους οικείους στίχους, δοξαστικό «Αναστάσεως ημέρα», το Χριστός Ανέστη τρις και απόλυση. Το Πεντηκοστάριο δεν παραθέτει αναλυτικά της τέλεση του όρθρου, αλλά παραπέμπει στην ακολουθία της Κυριακής του Πάσχα, η οποία τελείται απαράλλακτα.

Προβλήματα από τη χρήση της νέας τάξης

Οι δύο ανωτέρω εκδοχές είναι οι κυριότερες έως σήμερα τελούμενες. Η δεύτερη εκδοχή είναι η πλέον διαδεδομένη, αφού συντέθηκε εξαιτίας της λαϊκής απαίτησης να αποδοθεί η εορτή του Πάσχα με τη λαμπρότατη τυπική διάταξη της κυριώνυμης ημέρας της εορτής, της Κυριακής του Πάσχα και έχει παρεισφρήσει στο κατ’ έτος ανανεούμενο τυπικό των Διπτύχων της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Η επιλογή της νεώτερης εκδοχής δημιούργησε τα ακόλουθα φαινόμενα: α) περιόρισε κατά μία ημέρα την εορτή του Τυφλού, αφού εξαναγκάζει την απόδοσή της την Τρίτη και όχι την Τετάρτη, β) μετέθεσε την απόδοση της αναστάσιμης ακολουθίας του πλ. α’ ήχου μία ημέρα νωρίτερα, αφού τέθηκε παρένθετα η απόδοση της αναστάσιμης ακολουθίας του Πάσχα με τους ύμνους του α’ ήχου και όχι του πλαγίου του, ο οποίος είναι ο κυρίαρχος ήχος της Στ’ εβδομάδας του Πεντηκοσταρίου, γ) εξαφάνισε τον προεόρτιο κανόνα του όρθρου της παραμονής της Αναλήψεως, αφού καταλυμπάνεται ή ψάλλεται κατά τη βούληση του προεστώτα, όποτε αυτός θεωρεί ορθότερο.

Οι ανωτέρω επιπτώσεις δεν δημιουργούν ιδιαίτερη σύγχυση, ούτε ανατρέπουν τη λατρεία της Εκκλησίας και σε καμία περίπτωση δεν λειτουργούν ασεβώς εναντίον του αρχαιότερου τυπικού, αφού η απόδοση του Τυφλού τελείται κανονικά μαζί με την απόδοση της αναστάσιμης ακολουθίας του πλ.  α’ ήχου.

Η λαϊκή ευσέβεια δρα και κατά την ημέρα αυτή αλλοτριωτικά για την αρχαία τάξη των ακολουθιών, αφού προτιμάται η σύγχρονη επανάληψη των ύμνων της Κυριακής του Πάσχα, έναντι των ύμνων του ήχου της εβδομάδας, αλλά και όσων προεκτέθηκαν. Το επίσημο Τυπικό της ΜτΧΕ, όπως αυτό καταγράφηκε και εκδόθηκε από τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη της ΜτΧΕ Γεώργιο Βιολάκη, παραθέτει αποκλειστικά την τυπική διάταξη της νεώτερης εκδοχής, χωρίς να αναφέρεται στην παλαιότερη.

Η αποκατάσταση της παλαιάς τάξης

Το επίσημο τυπικό της Ελλαδικής Εκκλησίας, το Σύστημα Τυπικού του π. Κων. Παπαγιάννη, εκθέτει την τυπική διάταξη της απόδοσης της ακολουθίας του Πάσχα, εγγίζοντας περισσότερο στην αρχαία τάξη. Τα κύρια σημεία είναι τα ακόλουθα: α) η εορτή του Τυφλού αποδίδεται την Τρίτη και όχι την Τετάρτη μαζί με την αναστάσιμη ακολουθία, β) οι αναστάσιμοι ύμνοι της αποδόσεως προέρχονται από τον πλ. α’ ήχο και όχι εσφαλμένα από τον α’, χωρίς να μετατίθεται η απόδοση των αναστάσιμων του πρώτου για την Τρίτη, γ) η ακολουθία του Εσπερινού άρχεται με το «Ευλογητός ο Θεός» και όχι με το «Δόξα τη Αγία», που έχει εσφαλμένα επικρατήσει, τόσο για τον εσπερινό της απόδοσης του Πάσχα, όσο και για τις εσπερινές ακολουθίες της Διακαινήσιμης Εβδομάδας, δ) τονίζεται ότι η Θ’ Ώρα το εσπέρας της Τρίτης ψάλλεται τρίψαλμη, δηλαδή με τη συνήθη τάξη, με απολυτίκιο το αναστάσιμο του πλ. α’ ήχου και κοντάκιο του Τυφλού, ενώ το Μεσονυκτικό και η Θ’ Ώρα της Τετάρτης καταλυμπάνονται και αντικαθίστανται από την Πασχάλια Ημερονύκτια Ακολουθία, ε) ο προεόρτιος κανόνας της Αναλήψεως ψάλλεται στη θέση του, αν και σημειώνεται ότι μπορεί να μετατεθεί την προηγούμενη ημέρα, ώστε να ψαλλούν αμιγώς τα αναστάσιμα. Ο Παπαγιάννης γνωρίζει τις δύο εκδοχές του Πεντηκοσταρίου, τις οποίες προσπαθεί να συμβιβάσει και να τις αποδώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Η σύγχρονη διάταξη κατά μίμηση της Κυριακής του Πάσχα είναι σίγουρα εσφαλμένη, αλλά έχει επικρατήσει κυρίως στην ενοριακή πρακτική και είναι αναμενόμενη από τους ευσεβείς πιστούς, χωρίς αυτό να δικαιολογεί την τέλεσή της και να της αποδίδει ορθότητα. Η τήρηση της κανονικής τάξης είναι καλό να διαφυλάσσεται και να εφαρμόζεται, ώστε να υπάρχει η μεγαλύτερη δυνατή ομοιομορφία και να αποκαθίστανται οι αλλοιώσεις που επιβλήθηκαν κατά καιρούς στη λατρεία.