Τελετουργικά θέματα (οε΄) Οι Μεγάλες Ώρες της εορτής της Πεντηκοστής! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Οι Μεγάλες Ώρες της εορτής της Πεντηκοστής

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Ο λειτουργικός κύκλος του Πεντηκοσταρίου περατώνεται με τη δεσποτική εορτή της Πεντηκοστής, τις μεθέορτες ημέρες της έως και την απόδοσή της το επόμενο Σάββατο. Στο λειτουργικό πλαίσιο της εορτής αυτής ανήκει μία νεώτερη ακολουθία, οι Μεγάλες και Βασιλικές Ώρες της παραμονής της Αγίας Πεντηκοστής. Η ακολουθία αυτή απαντάται για πρώτη φορά στα έντυπα Πεντηκοστάρια από τον ΙΣΤ’ αι. κ. εξ., ενώ έχει πλέον εκπέσει από τη λειτουργική χρήση.

Η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών της Πεντηκοστής συντέθηκε τον ΙΣΤ’ αι. από τον λόγιο κληρικό Νικόλαο Μαλαξό, πρωτοπαπά Ναυπλίου. Εντάχθηκε για πρώτη φορά στα λειτουργικά βιβλία στην έκδοση του Πεντηκοσταρίου του 1552, η οποία έγινε στη Βενετία από τους αδελφούς Ανδρέα και Ιάκωβο Spinelli και με επιμέλεια του Μαλαξού, του οποίου το όνομα δεν αναφέρεται ρητά, ενώ η συμβολή του είναι γνωστή. Η έκδοση αυτή επανεκδόθηκε ομοίως στη Βενετία το 1579.

Η λειτουργική παράδοση της Ανατολής γνωρίζει σχετικές ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών για τη Μεγάλη Παρασκευή, την παραμονή των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, με την πρώτη να συνιστά τη μήτρα όλων των επομένων. Εκτός λειτουργικής χρήσης υπάρχουν ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών για τη Μεγάλη Πέμπτη και το Μέγα Σάββατο. Η επιθυμία του Μαλαξού να αναδείξει την εορτή της Πεντηκοστής τον οδήγησε στη σύνταξη σχετικής ακολουθίας και για την ημέρα αυτή. 

Οι Μεγάλες Ώρες της Πεντηκοστής συντάχθηκαν κατά το πρότυπο των προηγουμένων. Το υμνολογικό μέρος τους, ιδιαίτερα, συντέθηκε με πρότυπο τις Μεγάλες Ώρες της παραμονής των Θεοφανείων, όπως αποδεικνύεται από τη συγκριτική εξέταση των ιδιομέλων των δύο ακολουθιών. 

Η Παρασκευή πριν από τη Πεντηκοστή, δηλαδή η Παρασκευή της ζ’ εβδομάδας από το Πάσχα, είναι η ημέρα, κατά την οποία μπορούν να τελεσθούν οι Μεγάλες Ώρες της Πεντηκοστής. Η ακολουθία τιτλοφορείται στο Πεντηκοστάριο, το οποίο επιμελήθηκε ο Μαλαξός ως Μεγάλες Ώρες της παραμονής της Πεντηκοστής, αλλά ο ίδιος ο συντάκτης προκρίνει ως αρμόδια ημέρα για την τέλεσή της την προπαραμονή της εορτής, δηλαδή την Παρασκευή, κατά μίμηση των Ωρών της Μεγάλης Παρασκευής. Ο Ιω. Φουντούλης, ο οποίος έχει επιμεληθεί την έκδοση της ακολουθίας τους, προτείνει την τέλεσή τους κατά την ημέρα αυτή, μετά τον όρθρο και όλες μαζί, σύμφωνα με τα πρότυπα των άλλων δεσποτικών εορτών. Το μικρό εισαγωγικό, που προτάσσεται της ακολουθίας, ορίζει ότι οι Ώρες τελούνται όπως τις παραμονές Χριστουγέννων και Θεοφανείων.

Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας κατά την ημέρα αυτή αναστέλλεται, αφού μιμείται την πρακτική της παραμονής Χριστουγέννων και Θεοφανείων, στην περίπτωση της μετάθεσης των Μεγάλων Ωρών την Παρασκευή, πάντα κατά το πρότυπο της Μεγάλης Παρασκευής. Μετά το τέλος της Θ’ Ώρας επισυνάπτεται η ακολουθία των Τυπικών, η οποία ψάλλεται όσες ημέρες του λειτουργικού έτους δεν είναι εφικτή η τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Η νηστεία, με την οποία συνδέονται οι άλλες ημέρες, κατά τις οποίες ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών, δεν επεκτείνεται και κατά την ημέρα αυτή, αφού το εορτολογικό πλαίσιό της (απόδοση εορτής της Αναλήψεως) δεν επιτρέπει κάτι τέτοιο.

Το περιεχόμενο κάθε Ώρας προσαρμόστηκε από τον Μαλαξό στα δεδομένα της παρούσας εορτής. Ο ίδιος συνέθεσε το προεόρτιο απολυτίκιο και κοντάκιο, δεδομένου ότι η εορτή της Πεντηκοστής στερείται προεόρτιων ημερών, αλλά και τα Ιδιόμελα κάθε Ώρας. Εκτός από τον πρώτο ψαλμό της Α’ Ώρας και τον τρίτο ψαλμό των άλλων τριών Ωρών, που δεν αλλάζουν, οι άλλοι δύο ψαλμοί, οι στίχοι και τα προκείμενα έχουν επιλεγεί κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να αναφέρονται στο γεγονός της επιφοίτησης του Αγίου Πνεύματος. Τα αναγνώσματα, τόσο τα παλαιοδιαθηκικά, όσο και τα καινοδιαθηκικά, προέρχονται κατά βάση από εκείνα που χρησιμοποιούνται στις ακολουθίες της ημέρας της Πεντηκοστής (ακολουθίες εσπερινού, όρθρου και Θείας Λειτουργίας).

Η σύνθεση του Μαλαξού, παρά τις αγαθές προθέσεις του συγγραφέα της, δεν μακροημέρευσε, αφού σύντομα εξέπεσε της λειτουργικής χρήσης και δεν εντάχθηκε στην επίσημη τυπική διάταξη της εορτής της Πεντηκοστής. Οι επόμενες εκδόσεις του Πεντηκοσταρίου, πλην εκείνων του 1552 και της επανέκδοσης του 1579, δεν περιλαμβάνουν την ακολουθία. Ο Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός ο Ίμβριος, ο οποίος επιμελήθηκε, διόρθωσε και εξέδωσε πολλά από τα λειτουργικά βιβλία, αναφέρει στον μακροσκελή πρόλογό του στην έκδοση του Πεντηκοσταρίου του 1856, ότι γνωρίζει, πως η εν λόγω ακολουθία έχει εκδοθεί στην έκδοση του 1579, αλλά ο ίδιος δεν την εκδίδει. 

Η πρωτοβουλία του Μαλαξού να συνθέσει ειδική ακολουθία των Μεγάλων Ωρών για την εορτή της Πεντηκοστής συνιστά μία κίνηση ριζοσπαστική και καινοτόμα. Ο Μαλαξός δεν μένει στα παραδεδομένα, αλλά διανθίζει τα λειτουργικά βιβλία με διάφορες υμνολογικές προσθήκες, τις οποίες θέτει σε άμεση χρήση. Η πράξη του δείχνει την ανησυχία των μελών της Εκκλησίας και το ενδιαφέρον για τον λειτουργικό πλούτο της, αφού δημιουργεί νέες συνθέσεις σε μία περίοδο παρακμής και στασιμότητας. Η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών της Πεντηκοστής είναι κάτι το νέο, αλλά δεν είναι πρωτοποριακή, αφού ο Μαλαξός προσαρμόζει σχεδόν αντιγραφικά τις Μεγάλες Ώρες των Θεοφανείων στο θέμα της παρούσας εορτής, με περιορισμένη πρωτοτυπία.

Η τέλεση της ακολουθίας και η επαναφορά της στη σύγχρονη λειτουργική πράξη δεν είναι αδύνατη. Οι επίσημες τυπικές διατάξεις δεν την περιλαμβάνουν, αλλά είναι στη διάθεση του λειτουργού να την τελέσει, δεδομένου ότι έχει αποκατασταθεί και εκδοθεί σε ιδιαίτερο τόμο από τον Ιω. Φουντούλη και, σύμφωνα με αναφορά του ιδίου, τελούσαν την ακολουθία την Παρασκευή προ της Πεντηκοστής στο παρεκκλήσιο της Αγίας Τριάδας, της Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, της οποίας διετέλεσε καθηγητής. Η σύγχρονη τέλεση της ακολουθίας πρέπει σε κάθε περίπτωση να γίνεται με διάκριση και να μην καταστρατηγείται το εορταζόμενο περιεχόμενο της ημέρας, κατά την οποία θα τελεσθεί (Ανάληψη την Παρασκευή, Μνήμη των απ’ αιώνος κεκοιμημένων το Σάββατο).

Η Παρασκευή είναι η αρμοδιότερη ημέρα και για τη σύγχρονη τέλεση της ακολουθίας. Ο γράφων έχει κατά καιρούς συναντήσει και τις ακόλουθες θέσεις, σύμφωνα με τις οποίες η ακολουθία προτείνεται να τελεσθεί: α) το απόγευμα της Κυριακής της Πεντηκοστής, δεδομένου ότι ο εσπερινός της γονυκλισίας έχει τελεσθεί το πρωί, συνημμένος με τη Θεία Λειτουργία, αφήνοντας κενό το απόγευμα, β) οιαδήποτε μεθέορτη ημέρα της Πεντηκοστής ή και την ημέρα της Απόδοσής της. Οι δύο εκδοχές αυτές δεν είναι εφικτές, αφού η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών είναι γενικά προεόρτια της εορτής, με την οποία συνδέεται και τελείται σύμφωνα με όσα προεκτέθηκαν. Επομένως δεν μπορεί να ψαλλεί καμία άλλη ημέρα, πλέον της ενδεδειγμένης από τον ίδιο το συντάκτη της.

Βιβλιογραφία:

Αλεξόπουλου Στ., «Οι Ακολουθίες των Μεγάλων Ωρών. Ιστορία και Θεολογία», Οι Ακολουθίες του Νυχθημέρου, Πρακτικά ΙΕ’ Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 33, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2015. 

 Μεσολωρά Ιω., Το έντυπο Πεντηκοστάριο και η εκδοτική εξέλιξή του. Συμβολή στην ιστορία του Ορθοδόξου Ελληνικού Λειτουργικού βιβλίου, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2003.  

Φουντούλη Ιω. Μ., «Αι Μεγάλαι Ώραι της παραμονής της Πεντηκοστής», ΕΕΘΣΑΠΘ, 16 (1971), σ. 141-168.  

Του Ιδίου, Κείμενα Λειτουργικής, τ. Α’: Ακολουθίαι του Νυχθημέρου, Θεσσαλονίκη 1985. 

 Του Ιδίου, Λειτουργική Α’. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000³.