Τελετουργικά θέματα (ογ΄) Η λειτουργική χρήση του ύμνου «Πληρωθήτω το στόμα ημών...» στη Θεία Λειτουργία! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

Χριστός Ανέστη!

Η λειτουργική χρήση του ύμνου «Πληρωθήτω το στόμα ημών...» 

στη Θεία Λειτουργία

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Ο ύμνος «Πληρωθήτω το στόμα ημών..» αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της Θείας Λειτουργίας και ψάλλεται μετά την εκφώνηση του λειτουργού «Πάντοτε, νυν και αεί». Νεώτερες εκδόσεις της Θείας Λειτουργίας έχουν εσφαλμένα απαλείψει τον εν λόγω ύμνο, ενώ η παλαιότητά του είναι αδιαμφισβήτητη, αφού εισήχθη στη Θεία Λειτουργία το 624, από τον Πατριάρχη ΚΠόλεως Σέργιο, όπως αναφέρεται στο «Πασχάλιο Χρονικό». 

«Πληρωθήτω τὸ στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου, Κύριε, 

ὅπως ἀνυμνήσωμεν τὴν δόξαν σου,

 ὅτι ἠξίωσας ἡμᾶς τῶν ἁγίων σου μετασχεῖν μυστηρίων· 

τήρησον ἡμᾶς ἐν τῷ σῷ ἁγιασμῷ, 

ὅλην τὴν ἡμέραν μελετᾶν τὴν δικαιοσύνην σου. 

Ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα, ἀλληλούϊα».

Ο συνθέτης του ύμνου δεν είναι αποδεδειγμένα γνωστός. Η πατρότητά του αποδίδεται στη γραφίδα του Γεωργίου Πισίδη (610-640), ο οποίος ήταν διάκονος και κατείχε διάφορα αξιώματα στην πατριαρχική αυλή επί πατριαρχίας Σεργίου. Σε αυτόν αποδίδεται πιθανά η συγγραφή του ύμνου από τον Π. Ρομπότη, θέση που δεν αρνείται και ο Π. Τρεμπέλας. Η στενή σχέση του Πισίδη με τον Πατριάρχη Σέργιο σε συνδυασμό με το ποιητικό χάρισμα του πρώτου είναι, ίσως, επαρκή στοιχεία για την απόδοση του ύμνου στον Γεώργιο. 

Ο Κ. Παπαγιάννης χαρακτηρίζει τον ύμνο ως «αρχαίο» και «ορθότερο μετά την Θεία Κοινωνία», σε σχέση το «Εἴδομεν τὸ φῶς». Το τελευταίο αποτελεί στιχηρό του Εσπερινού της Πεντηκοστής και προστέθηκε στη Θεία Λειτουργία της ημέρας εκείνης. Η ψαλμωδία του καθ’ όλο το λειτουργικό έτος επεκτάθηκε σταδιακά, αφού το περιεχόμενό του αρμόζει στο θεολογικό και συμβολικό πλαίσιο αυτού του σημείου της Θείας Λειτουργίας.

Η λειτουργικότητα της ψαλμωδίας του είναι προφανής, αφού διευκολύνει ως καλυπτήριος ύμνος την ιεροπρεπή και κόσμια μεταφορά των Τιμίων Δώρων και των ιερών σκευών από την Αγία Τράπεζα στην πρόθεση του ναού ή παλαιότερα στο διακονικό. Ο ύμνος δίνει στον ιερέα τον απαιτούμενο χρόνο για την ομαλή διεξαγωγή της μεταφοράς, την επάνοδό του στην Αγία Τράπεζα και τη διευθέτηση του αντιμηνσίου και του Ευαγγελίου στη μόνιμη θέση του. 

Η συστολή των Τιμίων Δώρων τελείται από αρκετούς ιερείς μετά την κοινωνία των πιστών, ώστε να μην μεταλάβουν από μερίδες πλην του Αμνού οι κοινωνούντες. Το «Πληρωθήτω» προσφέρει στον λειτουργό το χρόνο, ώστε να συστείλει τα Άγια στο σημείο αυτό, πριν τα μεταφέρει στην πρόθεση. 

Ο ιερέας, σε κάθε άλλη περίπτωση, δεν έχει την απαιτούμενη χρονική ευχέρεια, αναγκάζεται να αφήσει τα Δώρα στην Αγία Τράπεζα μέχρι την απόλυση και τη διανομή του αντιδώρου, οπότε θα εισέλθει στο Ιερό Βήμα και θα έχει τη δυνατότητα να τελέσει τη συστολή. Η πρακτική της μεταφοράς των σκευών στην πρόθεση με τις μερίδες της Θεοτόκου, των Ταγμάτων κ.λπ. επί του δισκαρίου είναι εσφαλμένη, αντίκειται στο θεολογικό πλαίσιο της Θείας Λειτουργίας και καλό είναι να αποφεύγεται.

Το «Πληρωθήτω» εξυπηρετεί με τον καλύτερο τρόπο την τακτοποίηση των Τιμίων Δώρων, την ομαλή μεταφορά τους στην πρόθεση και την έγκαιρη επιστροφή του λειτουργού στην Αγία Τράπεζα, χωρίς να δημιουργείται αταξία και συνθήκες βιασύνης στο Ιερό Βήμα και χωρίς να λέγει ο λειτουργός τις επόμενες εκφωνήσεις δρομαίος και ασθμαίνων, ακροβατώντας μεταξύ πρόθεσης και Αγίας Τράπεζας.

Η αρχαία τάξη της Θείας Λειτουργίας δεν περιλαμβάνει όσα μεσολαβούν μεταξύ του κοινωνικού και του εξεταζόμενου ύμνου. Το «Πληρωθήτω» ψαλλόταν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της κοινωνίας των πιστών και ως άμεση συνέχεια του κοινωνικού. Ο χωρισμός των δύο ύμνων επήλθε σταδιακά, αφού μεσολαβούν πλέον εκφωνήσεις και ύμνοι («Σῶσον ὁ Θεὸς τὸν λαόν σου, καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου», το «Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν» ή το Ἀπολυτίκιο της εορτής και η εκφώνηση «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν, Πάντοτε, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων»). 

Η εισαγωγή των στοιχείων αυτών μεταξύ του κοινωνικού και του «Πληρωθήτω» έγινε λόγω της αλλαγής των δεδομένων της ευχαριστιακής κοινότητας. Ο Ιω. Φουντούλης ισχυρίζεται ότι ο χωρισμός αυτός συντελέσθηκε, εξαιτίας: α) της διάκρισης της κοινωνίας του κλήρου από την κοινωνία των πιστών και το περιορισμό του κοινωνικού στην κοινωνία των κληρικών, β) της προσθήκης του Πάντοτε λόγω των χριστολογικών συμβολισμών που αναπτύχθηκαν για το συγκεκριμένο σημείο της Θείας Λειτουργίας, γ) της αραίωσης της αρχικά συχνής προσέλευσης των πιστών στο ευχαριστιακό ποτήριο.

Τα στοιχεία αυτά απομάκρυναν τους δύο ύμνους, ώστε το «Πληρωθήτω» να λησμονηθεί στις ελληνόφωνες ενοριακές συνάξεις, σε αντίθεση με τη λατρεία των μονών και τον σλαβικό κόσμο, όπου η ψαλμωδία του παρέμεινε διαρκώς σε χρήση. Οι σύγχρονες λειτουργικές εκδόσεις περιλαμβάνουν τον ύμνο στην ως άνω θέση του και πολλές κοινότητες τον έχουν επαναφέρει στη λατρεία, δεδομένου ότι εξυπηρετεί πρακτικά, πλουτίζει τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας και συνδέει με τις αρχέγονες πηγές της λατρείας.

Βιβλιογραφία:

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. 

«Πασχάλιον Χρονικόν», Migne PG 92, στ. 69A-1028C.  

Τρεμπέλα Παν. Ν., Αι Τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις Κώδικας, εκδίδεται υπό της Μ. Πατριαρχικής Επιστημονικής Επιτροπής προς αναθεώρησιν και έκδοσιν των λειτουργικών βιβλίων, Αθήναι 1935. 

Του Ιδίου, Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Αδελφότητος Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις Λειτουργικάς Απορίας, τ. Δ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2006². 

Του Ιδίου, Κείμενα Λειτουργικής, τ. Γ’: Θείαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη 2005. 

Του Ιδίου, Λειτουργική Α’. Εισαγωγή στη Θεία Λατρεία, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2000³.