Τελετουργικά θέματα (οβ΄) Η δυνατότητα τέλεσης εσπερινής Θείας Λειτουργίας! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Χριστός Ανέστη!

Η δυνατότητα τέλεσης εσπερινής Θείας Λειτουργίας

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Θεία Λειτουργία, το συστατικό μυστήριο της Εκκλησίας, αποτελεί τον πυρήνα και το θεμέλιο της εκκλησιαστικής σύναξης. Ο χρόνος τέλεσης της Θείας Ευχαριστίας κατά βάση δεν προσδιορίζεται, αφού είναι θεωρητικά αποδεσμευμένη από το χρονικό πλαίσιο του ημερονυκτίου. Οι ευχές της Θείας Λειτουργίας δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένο χρόνο τέλεσής της, σε αντίθεση με τις ευχές των ακολουθιών του νυχθημέρου, που έχουν σαφή αναφορά σε χρονικό σημείο της ημέρας και συνδέονται συμβολικά με συγκεκριμένα γεγονότα από τη ζωή του Κυρίου, τα οποία συνέβησαν σε ορισμένους καιρούς του ημερονυκτίου.

Η αναφορά των ευχών της Θείας Λειτουργίας σε γεγονότα της ζωής του Χριστού, ιδίως του Πάθους και της Ανάστασής του, δεν συνδέεται εν προκειμένω με ορισμένα χρονικά πλαίσια του εικοσιτετραώρου. Η έλλειψη συγκεκριμένων αναφορών δηλώνει το ασύνδετο της Θείας Ευχαριστίας από οιαδήποτε άλλη ακολουθία. Η σύγχρονη διασύνδεση της Θείας Λειτουργίας στον ελληνόφωνο χριστιανισμό με την ακολουθία του Όρθρου ή της Α’ Ώρας ή των Γ’ και Στ’ Ωρών έγινε για λόγους καθαρά πνευματικούς και όχι λειτουργικούς.

Η προτίμηση τέλεσης της Θείας Ευχαριστίας κατά τις πρώτες ώρες της ημέρας είναι καθαρά απότοκο της εφαρμογής της ευχαριστιακής νηστείας, την οποία οφείλει να τηρεί όποιος πρόκειται να μετέχει του κοινού Ποτηρίου, ώστε να προετοιμαστεί κατάλληλα για αυτό.

Η νηστεία είναι ασύμβατη με τις εορτάσιμες ημέρες, ενώ είναι δεδομένη για τις κατανυκτικές και νηστίσιμες ημέρες του λειτουργικού έτους. Η νηστεία προ της Θείας Ευχαριστίας, επομένως, συντέμνεται κατά τις εορτάσιμες ημέρες και περιορίζεται από το μεσονύκτιο έως και τις πρώτες πρωινές ώρες, μεταξύ γ’ και στ’ ώρας της ημέρας, δηλαδή της σύγχρονης 9ης πρωινής και 12ης μεσημβρινής ώρας. Η νηστεία των κατανυκτικών ημερών του εκκλησιαστικού έτους, όπως οι καθημερινές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ή των παραμονών μεγάλων δεσποτικών εορτών, όπως τα Χριστούγεννα και τα Θεοφάνεια, παρατείνεται μέχρι και την θ’ ώρα της ημέρας, δηλαδή την 3η απογευματινή.

Η τήρηση πλήρους νηστείας κατά τις καθημερινές της Τεσσαρακοστής οδήγησε στην τέλεση της ακολουθίας των Προηγιασμένων τις εσπερινές ώρες της ημέρας, μετά την θ’ ώρα και σε επισύναψη με την ακολουθία του Εσπερινού. Οι πιστοί, μετά την μετάληψη των Τιμίων Δώρων και την παρέλευση του χρονικού ορίου της νηστείας, είναι ελεύθεροι σε ξηροφαγία, αφού η μετοχή των Τιμίων Δώρων συνεπάγεται και λύση της απόλυτης νηστείας. 

Η αυστηρότερη νηστεία των παραμονών μεγάλων δεσποτικών εορτών (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Πάσχα) παρέτεινε, σύμφωνα με τις τυπικές διατάξεις, περισσότερο την προευχαριστιακή νηστεία. Η Θεία Λειτουργία των ημερών αυτών λάμβανε χώρα μετά τον εσπερινό της εορτής και ολοκληρωνόταν κατά τη β’ ώρα της νυκτός, δηλαδή μεταξύ της σύγχρονης 9ης και 10ης βραδινής. 

Η αδυναμία των πιστών στον κόσμο να τηρούν την εξουθενωτική, ολοημέρη σχεδον, νηστεία οδήγησε την Εκκλησία στη μετάθεση των Προηγιασμένων, αλλά και της Θείας Λειτουργίας των παννυχίδων παραμονών μεγάλων εορτών για τις πρωινές ώρες, με ταυτόχρονη χρονική μετάθεση και της ακολουθίας του Εσπερινού, με τον οποίο βρίσκονται σε τελετουργική συνάρθρωση. 

Η τέλεση εσπερινών τελείων Θείων Λειτουργιών σε περιόδους εκτός των προαναφερομένων και ιδιαίτερα σε καιρούς εορτάσιμους είναι ένα σύγχρονο λειτουργικό πρόβλημα, το οποίο διευκολύνει ποιμαντικές ανάγκες, αλλά δημιουργεί έντονο προβληματισμό, αφού ανατρέπει πολλά δεδομένα και διασαλεύει τον κανόνα περί της από το μεσονύκτιο τελείας νηστείας πριν από τη μετάληψη των Τιμίων Δώρων.

Η ευχαριστιακή νηστεία παγιώνεται από τον Δ’ αι. κ.εξ. Η κανονική παράδοση της Εκκλησίας αναφέρεται σε αυτήν στον μη’ κανόνα της Συνόδου της Καρθαγένης και τη διευρύνει στον κθ’ κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου. Ο κανόνας της Καρθαγένης ορίζει την μετάληψη των Τιμίων Δώρων από κληρικούς και λαϊκούς, αφού έχουν τηρήσει την αρμόδια νηστεία. Ο κανόνας αυτός εξαιρεί το Κυριακό Δείπνο, δηλαδή την κυριακάτικη Θεία Λειτουργία, από την περί νηστείας διάταξη. Ο κανόνας της Πενθέκτης Συνόδου, όμως, επεκτείνει την τήρηση της νηστείας και προ της Θείας Ευχαριστίας της Κυριακής.

Το από τον Δ’ αι. έθος της προευχαριστιακής νηστείας έχει παγιωθεί και καθιερωθεί θεσμικά από δύο Συνόδους. Η νηστεία αυτή συνεπάγεται την αφαγία από το μεσονύκτιο έως και την προσέλευση στα Άχραντα Μυστήρια. Η ορθρινή τέλεση της Θείας Ευχαριστίας είναι απόλυτα προσιτή στους πιστούς, αφού ο χρόνος που μεσολαβεί από το μεσονύκτιο έως και την άρση της νηστείας μετά τη Θεία Κοινωνία είναι ουσιαστικά κενός και καλύπτεται σε μεγάλο μέρος του από τη νυκτερινή κατάκλιση.

Η μετακύλιση της Θείας Λειτουργίας το εσπέρας είναι πνευματικά ασύμφορη, αφού προϋποθέτει την ασιτία, όσων θα μετάσχουν σε αυτή, καθ’ όλη την ημέρα, από το μεσονύκτιο έως το απόγευμα. Η τάξη αυτή είναι εν γένει δύσκολη για τις ενοριακές συνάξεις, αφού ο σύγχρονος τρόπος ζωής είναι ασύμβατος με την παντελή ασιτία, ακόμα και κατά τις νήστιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Η εφαρμογή των ανωτέρω στις μονές είναι ευκολότερα δυνατή, αλλά το πρόβλημα των εσπερινών ευχαριστιακών συνάξεων δεν παρατηρείται εκεί.

Η εσπερινή Θεία Λειτουργία, επομένως, είναι τελετουργικά αποδεκτή, αφού, παρά την εθιμική καθιέρωση της τέλεσής της κατά τις πρωινές ώρες, δεν είναι αφοριστική εναντίον κάθε άλλου χρόνου τέλεσης του μυστηρίου. Το πρόβλημα ανακύπτει σε επίπεδο πνευματικό, αφού η δυσκολία τήρησης ολοήμερης ασιτίας, σε συνδυασμό με το ασύμβατο της νηστείας κατά τις εορτάσιμες ημέρες και την άγνοια πολλών πιστών περί το ζήτημα, καταστρατηγεί την προευχαριστιακή νηστεία και δημιουργεί σύγχυση.

Οι ποιμαντικές ανάγκες, ιδίως των νεωτέρων ηλικιακά πιστών, είναι αυξημένες, αφού η εργασία και ο περιορισμένος ελεύθερος χρόνος δεν τους επιτρέπει την πέραν της Κυριακής προσέλευση στη Θεία Ευχαριστία, ακόμα και κατά τις μεγάλες εορτές, όταν αυτές τυγχάνουν σε καθημερινή ημέρα της εβδομάδας. Πιθανή λύση για την κάλυψη αυτής της ανάγκης είναι η τέλεση σύντομων ιερών αγρυπνιών, οι οποίες ολοκληρώνονται με την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας μετά το μεσονύκτιο, ώστε να μην αναιρείται ο περί νηστείας κανόνας, να μην αποδίδεται νηστίσιμο περιεχόμενο σε εορτάσιμες ημέρες και να εξυπηρετούνται οι πνευματικές και λειτουργικές ανάγκες των πιστών.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:

Καλυβόπουλου Αλκ. Κ., Χρόνος τελέσεως της Θείας Λειτουργίας «Καιρὸς τοῦ ποιῆσαι τῷ Κυρίῳ», Σειρά: Ανάλεκτα Βλατάδων, αρ. 37, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1982. 

Νάσση Χρ., Η τελεσιουργία του Μυστηρίου της Ευχαριστίας. Κανονική διδασκαλία και λειτουργική τάξη, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2007. 

Ράλλη Γ. A. - Ποτλή Μ., Σύνταγμα των Θείων και Ιερών Κανόνων των τε Αγίων και Πανευφήμων Αποστόλων, και των Ιερών Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων, και των κατά μέρος Αγίων Πατέρων, τ. Β’, Γ’, Εκ της Τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος, Αθήνησιν 1852, 1853. 

Σκαλτσή Π. Ι., «Ο καιρός της Θείας Λειτουργίας και η δυνατότητα τέλεσής της το εσπέρας», Κατηχητική Διακονία. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Κωνσταντίνο Δ. Φράγκο, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 115-129. Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Ε’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2003.