Υμνογραφικά Ερμηνευτικά (μ΄) Η Υμνολογία της Γ΄ Κυριακής των Νηστειών

Η Γ' Κυριακή των Νηστειών

Θεοδώρου Ρόκα

Θεολόγου

Μ.Α. Ερμηνευτικής θεολογίας

Γ' Κυριακή των Νηστειών η ερχόμενη Κυριακή ή αλλιώς Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως ("τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, Κυριακῇ τρίτῃ τῶν Νηστειῶν, τὴν Προσκύνησιν ἑορτάζομεν τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ Σταυροῦ" Συναξάρι της εορτής). Η Κυριακή αυτή ονομάστηκε έτσι -Σταυροπροσκυνήσεως- επειδή κατά την ημέρα αυτή προβάλλεται από την Εκκλησία ο Τίμιος Σταυρός και εκτίθεται σε προσκύνηση από τους πιστούς προκειμένου να τους ενδυναμώσει να συνεχίσουν τη νηστεία και τον αγώνα της καταπολέμησης των παθών, όπως ακριβώς πληροφορεί το Υπόμνημα του Συναξαρίου της ημέρας: "τῇ αὐτοῦ δυνάμει, Χριστὲ ὁ Θεός, καὶ ἡμᾶς τῶν τοῦ πονηροῦ διαφύλαξον ἐπηρειῶν, καὶ τὰ θεῖά σου Πάθη, καὶ τὴν ζωηφόρον Ἀνάστασιν προσκυνῆσαι ἀξίωσον, τὸ τεσσαρακονθήμερον εὐμαρῶς διανύσαντας στάδιον, καὶ ἐλέησον ἡμᾶς ὡς μόνος ἀγαθὸς καὶ φιλάνθρωπος".

Ολόκληρη η υμνολογία της ημέρας, αρχής γενομένης από τα Στιχηρά Ιδιόμελα του εσπερινού, τα δοξαστικά του εσπερινού, το απολυτίκιο, ο κανόνας του όρθρου, τα μεσώδια καθίσματα, το κοντάκιο, ο οίκος, τα εξαποστειλάρια και οι αίνοι έχουν ως σημείο αναφοράς, ως αποκλειστικό περιεχόμενο το Σταυρό του Κυρίου. Η υμνολογία αφενός εγκωμιάζει το Σταυρό του Κυρίου, υπενθυμίζοντας με αυτόν τον τρόπο στους πιστούς τη σημασία που έχει στη ζωή τους ο Σταυρός αφετέρου κάνει συνεχείς αναφορές στο Πάθος του Κυρίου, μέσω του οποίου λυτρώθηκε η ανθρώπινη φύση από την αμαρτία.

Εξαίρεση από τα ανωτέρω υμνογραφικά αποτελεί το δοξαστικό των αίνων, το οποίο δεν κάνει την παραμικρή αναφορά στο Σταυρό του Κυρίου αντίθετα κάνει λόγο για ένα άλλο περιστατικό. Το δοξαστικό των αίνων είναι το ακόλουθο:

"Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην τῶν κακίστων Φαρισαίων ὁ πάντων Κύριος παραβολικῶς ἐκφεύγειν ταύτην ἐδίδαξε καὶ μὴ ὑψηλοφρονεῖν, παρ' ὃ δεῖ φρονεῖν, πάντας ἐπαίδευσεν ὑπογραμμὸς καὶ τύπος ὁ αὐτὸς γενόμενος, μέχρι Σταυροῦ καὶ θανάτου, ἑαυτὸν ἐκένωσεν. Εὐχαριστοῦντες οὖν σὺν τῷ Τελώνῃ εἴπωμεν, ὁ παθὼν ὑπὲρ ἡμῶν καὶ ἀπαθής διαμείνας Θεὸς τῶν παθῶν ἡμᾶς ῥῦσαι, καὶ σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν".

Για ποιό λοιπόν θέμα κάνει λόγο το δοξαστικό των αίνων; Μα φυσικά για την περίφημη παραβολή που απαντά στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο (18,10-14), την παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου, με την οποία ξεκινά η περίοδος του Τριωδίου, δηλ. εκείνης της περιόδου που εκτείνεται σε δέκα (10) εβδομάδες, συμπεριλαμβανομένης της Μεγάλης Εβδομάδας και γίνεται χρήση του λειτουργικού αυτού βιβλίου στις ακολουθίες της Εκκλησίας.

Η Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου δεν ήταν η πρώτη Κυριακή της περιόδου του Τριωδίου, αλλά η τρίτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, όπου στο μέσο της προβαλλόταν από την Εκκλησία η αντίθεση δυο τρόπων ζωής και επιδιωκόταν να γίνει κατανοητό από τους πιστούς πως δεν σώζεται ο άνθρωπος μόνο από την τήρηση του Νόμου, αλλά απαιτείται η ηθική και ψυχική καθαρότητα, σε συνδυασμό με άλλες αρετές όπου τότε ο άνθρωπος αποδέχεται τη χάρη του Θεού και σώζεται.

Η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως ως ημέρα προσκύνησης του Τιμίου Σταυρού ορίστηκε κατά την πορεία του χρόνου ίσως λόγω της μεταθέσεως της εορτής της ευρέσεως του Τιμίου Σταυρού μετά των τιμίων ήλων που εορτάζεται στις 6 Μαρτίου ("Τῇ αὐτῇ ἡμέρα μνήμη τῆς εὑρέσεως τοῦ τιμίου Σταυροῦ μετὰ τῶν τιμίων ἤλων, ὑπὸ τῆς μακαρίας Ἑλένης"). Επειδή η 6η Μαρτίου συμπίπτει, συνήθως, ημέρα κατά την οποία δεν μπορεί να γίνει επίσημος εορτασμός λόγω του "πένθιμου" της Σαρακοστής μετετέθη αυτή η εορτή την Γ' Κυριακή των Νηστειών και έλαβε πλέον πανηγυρικό χαρακτήρα παρόλο που άλλαξε ακόμα και το περιεχόμενο της.

Κατάλοιπό λοιπόν του περιεχομένου της αφιέρωσης της Γ' Κυριακής των Νηστειών στην παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου αποτελεί το δοξαστικό των αίνων καθώς και το πρώτο ιδιόμελο των αποστίχων του Κατανυκτικού εσπερινού της ιδίας Κυριακής

"Ἀτενίσαι τὸ ὄμμα εἰς οὐρανόν, οὐ τολμῶ ὁ τάλας ἐγώ, ἐκ τῶν πονηρῶν μου πράξεων, ἀλλ' ὡς ὁ Τελώνης στενάξας κραυγάζω σοι· Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ, καὶ φαρισαϊκῆς ὑποκρίσεως ῥῦσαι με, ὡς μόνος εὔσπλαγχνος".