Τα λειτουργικά στην σύγχρονη Ψαλτική πρακτική! του Χρήστου Τσακίρογλου!

Τα λειτουργικά στην σύγχρονη Ψαλτική πρακτική! 

Χρήστου Τσακίρογλου

Πρωτοψάλτου

Εἶναι ἀκανθῶδες θέμα ἡ Ἀναφορά. Ἀπὸ συναδέλφους κατὰ καιροὺς δέχομαι διάφορες ἀπόψεις καὶ κριτικές. Παίρνοντας ὡς βάση τὸ κείμενο του π. Γεωργίου Τσέτση, καὶ δεδομένης τῆς σημερινῆς ὀρθῆς κατ’ ἐμὲ γενικότερης ἀμφισβήτησης καὶ ἀναζήτησης τεκμηρίων γιὰ τὰ παραδεδομένα, μοῦ γεννῶνται κάποιες ἀπορίες, οἱ ὁποῖες καλὸ θὰ ἦταν νὰ ἀποτελέσουν γιὰ ὅποιον θέλει, ὄχι μόνο πηγὴ προβληματισμοῦ, ἀλλὰ καὶ αἰτία πιθανῶς δραστικῆς ἀλλαγῆς πλεύσης πρὸς ὅποιον ὁρίζοντα ὁ προβληματισμὸς ὁδηγήσει τὸν καθένα. 

Ἡ πρώτη ἀφορᾶ στὴν καταγεγραμμένη ἄποψη τοῦ αειμνήστου ἄρχοντος Κωνσταντίνου Πρίγγου, ὅτι τὰ μελοποιημένα «λειτουργικά» ἐνῶ δὲν ἐκφράζουν τὸ ἁπλὸ Πατριαρχικὸ ὕφος, εἶναι πρὸς χρήσιν στὰ πανηγύρια τῶν ἐνοριῶν. Ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι αὐτὸ ποὺ διέπει τὸ ἱερὸ Βήμα καὶ τὰ ἱερὰ Ἀναλόγια τῶν Ναῶν καὶ ἐκπέμπεται στὸ ἐκκλησίασμα αἰσθητικῶς (ὥστε νὰ ἐπιτευχθεῖ καὶ τὸ πνευματικῶς ζητούμενο) εἶναι ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ ἂν μὴ τί ἄλλο στὴν Ἑλληνορθόδοξη ἐπικράτεια, μὲ τὸ τυπικό, τὴν μουσικὴ καὶ τὰ λοιπὰ ποὺ συγκροτοῦν τὸ κλίμα τῶν ἱερῶν μας ἀκολουθιῶν. Πῶς εἶναι δυνατὸν λοιπὸν κάτι ποὺ ἰσχύει μὲ δοκιμασμένα ἀποτελέσματα στὸν Πατριαρχικὸ Ναὸ αἰῶνες τώρα, νὰ μὴν ἀφορᾶ τοὺς λοιποὺς Ναοὺς πανηγυρίζοντες καὶ μή; καὶ προφθάνοντας ἕνα νέο ἀντεπιχείρημα ἐπ’ αὐτοῦ τὸ ὁποῖο κάνει λόγο γιὰ ἰδιαίτερες κατὰ τόπους συνθῆκες, ἂς ἀναρωτηθεῖ ὁ καθένας μας εἰλικρινῶς, κατ’ ἀρχὴν ποιὲς πραγματικὰ εἶναι αὐτές, ἀλλὰ κυρίως ἐὰν ἔχουν κάποια οὐσιώδη σχέση μὲ τὴν λατρεία. Ἂν γιὰ παράδειγμα ἡ μουσικὴ παράδοση μιᾶς περιοχῆς εἶναι ἡ πολυφωνία, αὐτὸ ποιά σχέση (πρέπει νὰ) ἔχει μὲ τὸ περιβάλλον τῆς λατρείας ἑνὸς ὑπερκόσμιου Θεοῦ; 

Ἡ δεύτερη ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴν ἄποψη ὅτι μὲ τὴν ἐμμελῆ ἀπαγγελία τῶν ἐν λόγῳ ἀποκρίσεων, ἐπέρχεται μία «προτεσταντικοποίηση» τῆς Θείας Λειτουργίας, κάτι ποὺ μᾶλλον ὁδηγεῖ στὴν ἀπορία ἂν πρὶν ἀπὸ τὸ 1800 εἴμαστε προτεστάντες, καὶ τὸν 19ο αἰῶνα «βρήκαμεν τὸν Μεσσίαν»...

Ἡ τρίτη καὶ ἴσως πιὸ δύσκολη, ἔχει νὰ κάνει μὲ τὴν ἐπικρατοῦσα ἄποψη ὅτι ἡ τέχνη -ὅπως καὶ ὅλες- ἐξελίσσεται, ὁπότε καὶ ἡ παροῦσα τάση ὡς τέτοια αὐτοπροσδιορίζεται. Ἡ ἐξέλιξη εἶναι ἕνας ὅρος ποὺ στὰ λεξικὰ συνδέεται μὲ τὴν διαδικασία ἀλλαγῆς ἢ ἀναπτύξεως ἀπὸ κάτι κατώτερο ἢ ἁπλούστερο, σὲ κάτι ἀνώτερο ἢ πιὸ σύνθετο. Στὴν φύση καὶ στὸν συνεχῶς μεταβαλλόμενο κόσμο, ὑπάρχει ἡ ἐπιλογὴ τῆς ἐξέλιξης, ἐφ’ ὅσον παρουσιάζονται νέες ἀνάγκες ποὺ πρέπει νὰ καλυφθοῦν ἢ κίνδυνοι ποὺ πρέπει νὰ ἀποφευχθοῦν. Ἀκόμη καὶ ἐκεῖ λοιπὸν ποὺ ἡ ἀλλαγὴ εἶναι ὁ βασικὸς κανόνας ποὺ τὴν διέπει, καὶ ἡ ἐξέλιξη μεταβάλλει τὰ ἴδια τὰ σώματα τῶν ὄντων, ὑπάρχουν ὀργανισμοὶ ποὺ ἀπὸ κάποιο σημεῖο καὶ μετὰ δὲν ἐξελίχθηκαν (π.χ. ὁ κροκόδειλος), διότι ἁπλῶς δὲν χρειάζεται. Ἂς ἀναρωτηθεῖ καὶ ἂς ἐρευνήσει ὁ καθένας ποιά λειτουργικὴ ἀνάγκη καλύπτεται μὲ τὴν ἐν λόγῳ τακτική, θὰ πρότεινα δὲ νὰ ἐρευνήσει κανεὶς γιὰ ποιόν λόγο ἔγιναν οἱ πρῶτες καταγραφές.

Οἱ κοινὲς ἱεροπραξίες τῆς Ἐκκλησίας μας χωρίζονται σὲ Ἀκολουθίες (π.χ. Ἑσπερινός, Ὄρθρος, Κηδεία κλπ.) καὶ σὲ Μυστήρια (π.χ. Εὐχέλαιο, Γάμος κλπ.). Ἂν δεῖ κανεὶς προσεκτικά, θὰ παρατηρήσει ὅτι μεταξὺ τῶν δύο αὐτῶν ὁμάδων ὑπάρχει μία μεγάλη διαφορὰ στὸ ποῦ ἑστιάζουν αἰσθητικὰ μεταξὺ λόγου καὶ μέλους, εἴτε τὶς δοῦμε σφαιρικὰ στὴν ὁλότητά τους, εἴτε ἰδιαιτέρως στὰ κεντρικά χρονικὰ σημεῖα τους. Πόση ψαλμωδία ἔχει ὁ Ἑσπερινὸς σὲ σχέση μὲ τὸν Γάμο, καὶ πόσες εὐχὲς τὸ Εὐχέλαιο σὲ σχέση μὲ τὴν Κηδεία; τὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι οἱ εὐχές, κατὰ τίς ὁποῖες οἱ φωνὲς σιγοῦν καὶ ὀρθώνεται τὸ πνεῦμα. Ἡ δὲ σοφὴ ἕνωση τῆς ὀρθρινῆς ἀκολουθίας μὲ τὸ Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας, εἶναι μία ἰδανικὴ εὐκαιρία στὸν πιστὸ τοῦ κόσμου νὰ πάρει μία ἱκανὴ δόση ἀμφοτέρων, καὶ δὲν θὰ ἦταν κουραστική, ἂν κρατιόταν οἱ πρέπουσες ἰσορροπίες. Εἶναι λειτουργικὰ ὀρθὸ τὴν στιγμὴ ποὺ τὸ κρασί καὶ τὸ ψωμὶ γίνονται Σῶμα καὶ Αἷμα Χριστοῦ οἱ αἰσθήσεις νὰ ἐπικεντρώνονται στὴν περίτεχνη ἐκτέλεση τοῦ «Σὲ ὑμνοῦμεν»; εἶναι ὀρθὸ νὰ ἐπικρατεῖ ἠχητικῶς ὁ ἐπινίκιος (ἂν καὶ ὕμνος) μίας εὐχῆς ποὺ ἑνώνει πανέμορφα τὰ ἀκολουθούμενα νοήματα τοῦ ἀγγελικοῦ αὐτοῦ ὕμνου μὲ τὴν Κυριακὴ προτροπὴ «Λάβετε, φάγετε...»; Μήπως μεταξὺ ἄλλων ἀπολαμβάνουμε σήμερα τὰ ἀποτελέσματα τῆς ἤδη ἀπὸ τὸν 6ο αἰῶνα ἀπόκρυψης τῶν εὐχῶν ἀπὸ τὰ διψασμένα αὐτιὰ τοῦ ἐκκλησιάσματος, τὸ ὁποῖο ὅπως κατέγραψε ἡ ἱστορία ἀντέδρασε ἀγανακτισμένα σὲ αὐτὴν τὴν κίνηση; πέραν ὅλων αὐτῶν καὶ ἐπειδὴ τὸ λειτουργιολογεῖν δὲν εἶναι ἰδιαίτερα ἀπολαυστικὸ στοὺς ψαλτικοὺς κύκλους, ἂς ἀπαντηθεῖ καθ’ ἑαυτὸν τὸ ἐρώτημα: γιατί δὲν ἀσχολήθηκαν οἱ ἐμπνευσμένοι μελοποιοί τοῦ παρελθόντος οἱ ὁποῖοι ἐνῶ συνέθεσαν ὁλόκληρες σειρὲς χερουβικῶν, δοξολογιῶν, καλοφωνικῶν εἱρμῶν, ἐξέδωσαν εἱρμολόγια, ἀναστασιματάρια, ἀνθολογίες καὶ τόσα ἄλλα, οὐδεὶς ἐξ αὐτῶν ἀσχολήθηκε μὲ τὴν ἀναφορά, οὔτε ἔχουμε ἔγγραφες μαρτυρίες ἀπὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ ξεκίνησε νὰ καταγράφεται τὸ συλλαβικὸ καὶ τὸ νέο στιχηραρικὸ εἶδος μελοποιίας; μήπως οἱ σημερινοὶ ἔχουμε καταπιαστεῖ μὲ αὐτό, διότι οὐσιαστικὰ δὲν ὑπάρχει κάτι νὰ μελοποιήσουμε τουλάχιστον καλοφωνικῶς;

Ἀναγνωρίζεται ἕνα σοβαρὸ ἐλαφρυντικὸ στὴν κατάσταση αὐτή, καὶ ἀφορᾶ στὰ ἐντὸς τοῦ βήματος λεγόμενα, τὰ ὁποῖα πολλὲς φορὲς μετατρέπονται σὲ ψαλλόμενα -ὡς μὴ ὤφειλαν- ἐπηρεασμένα προφανῶς ἀπὸ τὸν καθηλωτικὸ χερουβικὸ ὕμνο, ὁ ὁποῖος ὅμως εἶναι αὐτὸς ποὺ εἶναι, διότι ὑπάρχει λόγος. Κατανοητὸ λοιπὸν εἶναι ὅτι στὴν περίπτωση αὐτὴ οἱ ἀποκρίσεις πρέπει νὰ εἶναι τέτοιες, ὥστε νὰ μὴν καταστρέφουν τὴν -ἄνευ λόγου καὶ αἰτίας- ἁρμονία ποὺ ὁ λειτουργὸς ἱερέας ἐντάσσει στὸ μυστήριο. 

Ἡ διάκριση μετατρέπει τὸ λάθος σὲ μία στεφανηφόρα ἀνοχή...

Πηγή: Σελίδα Ψαλτικής