Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (λστ΄) "Ο εγκαταλελειμμένος βυζαντινός ναός του Αγίου Παντελεήμονα στα Λακκομέρσινα Απειράνθου"

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου

Εικ. 1

Ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα του νησιού, στην περιοχή της Μερσίνης (Λακκομέρσινα), περίπου 6 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά από το χωριό Απείρανθος, εντός θαμνώδους έκτασης σε δυσπρόσιτη τοποθεσία. Τριγύρω υπάρχουν βοσκοτόπια και διάσπαρτοι ελαιώνες. Η προσέγγισή του δεν είναι εύκολη εξαιτίας του δύσβατου χωματόδρομου. Μέρος της διαδρομής καλύπτεται από παλιό λιθόστρωτο δρόμο. Πρόκειται για ένα μετρίου μεγέθους δίδυμο καμαροσκέπαστο ναό με νάρθηκα_1 (εικ. 1 Η δυτική όψη του ναού εξωτερικά). Ο πυρήνας του μνημείου έχει σε κάτοψη σχήμα ορθογωνίου παραλληλογράμμου. Οι διαστάσεις του νότιου ναού υπολογίζονται σε 10.03 μ. μήκος (χωρίς την αψίδα) και 2.88 μ. πλάτος. Το μήκος του βορείου ναού είναι, χωρίς το νάρθηκα 6.08 μ, ενώ με αυτόν 9.25 μ. και το πλάτος του 2.40 μ. Ο νάρθηκας έχει μήκος 2.60 μ. και πλάτος 3.16 μ 2. Ο Ν. Β. Δρανδάκης θεωρεί πως ο νότιος ναός είναι ο αρχικός. Ο βόρειος κτίστηκε μεταγενέστερα και υστερότερα προστέθηκε δυτικά σε αυτόν ο νάρθηκας. Φαίνεται πως μετά από αυτήν την προσθήκη η αρχική εκκλησία επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Η κάλυψή του γίνεται με δύο κατά μήκος καμάρες και μία εγκάρσια προς το βόρειο ναό, η οποία καλύπτει το νάρθηκα (εικ. 2 Η βόρεια πλευρά του μνημείου. Διακρίνεται η κάλυψη του νάρθηκα με εγκάρσια καμάρα). Στον ανατολικό τοίχο του βόρειου ναού ανοίγεται ημικυκλική αψίδα. Και ο νότιος ναός είχε αψίδα μικρότερη από ημικύκλιο. Εσωτερικά, στο νότιο τοίχο του αρχικού ναού ανοίγονται τρία τυφλά αψιδώματα, ενώ στο βόρειο τοίχο φέρει δύο τυφλά τόξα (εικ. 3 Το εσωτερικό του νότιου ναού. Άποψη από δυτικά). 

Εικ. 2

Εικ. 3

Η προσπέλαση στο μνημείο γίνεται από μία θύρα, η οποία ανοίγεται στον άξονα του δυτικού τοίχου του νοτίου ναού και από μία στο μέσον του δυτικού τοίχου του νάρθηκα. Στην πρώτη περίπτωση λίθινη κλίμακα εισόδου τεσσάρων βαθμίδων οδηγεί στο εσωτερικό του αρχικού ναού (εικ. 4 Το εσωτερικό του νότιου ναού. Άποψη από ανατολικά). Ο φωτισμός του νότιου ναού γίνεται από ένα δίλοβο παράθυρο πάνω από τη θύρα εισόδου και από τρία ανοίγματα στην ανατολική πλευρά. Οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων και των θόλων είναι επιχρισμένες. Το δάπεδο είναι καλυμμένο από πατημένο χώμα και σε σημεία στρωμένο με πλάκες. Δεν διαθέτει τέμπλο. Στη γένεση της καμάρας των θόλων διατρέχει τους πλάγιους τοίχους προέχον λίθινο γείσο. Εξωτερικά παρουσιάζει λιτή διάρθρωση όγκων και κατ’ αναλογία λιτή είναι και η σύνθεση των όψεων του μνημείου. Το μνημείο είναι κτισμένο με αργούς λίθους και η κάλυψη των θόλων γίνεται με σχιστολιθικές πλάκες. 

Εικ. 4

Και οι δύο ναοί διασώζουν τοιχογραφίες. Ο Ν. Β. Δρανδάκης αναφέρει ότι στο τύμπανο της αψίδας του αρχικού ναού, στο νότιο σκέλος του εσωρραχίου της καμάρας διακρίνονται τρία ζωγραφικά στρώματα (εικ. 5 Το εσωράχιο της καμάρας με τα τρία διαδοχικά τοιχογραφικά στρώματα. Διακρίνεται ο ανεικονικός βυσσινί δίσκος με σκέλη σε σχήμα ψαροκόκαλου). Το αρχικό είναι ανεικονικό και αποτελείται από ένα δίσκο σε βυσσινί χρώμα που φέρει χρίσμα του ίδιου χρώματος και έχει σκέλη σε σχήμα ψαροκόκαλου. Τα σπαράγματα του δεύτερου και τρίτου στρώματος περιλαμβάνουν σκηνές από το Δωδεκάορτο (Γέννηση, Υπαπαντή, Κοίμηση της Θεοτόκου), παραστάσεις αγίων (εικ. 6 Μετωπικός άγιος στο νότιο τοίχο του νότιου ναού) και πιθανή προσωπογραφία του κτήτορα με επιγραφή. Στο βόρειο ναό διασώζονται δύο ζωγραφικά στρώματα. Στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας διακρίνεται η Παναγία στον τύπο της Νικοποιού, με το Χριστό σε μετάλλιο μπροστά της 3. Από κάτω διακοσμείται με ενάλληλες γωνίες και κυματοειδείς γραμμές. Στους τοίχους υπάρχουν παραστάσεις μετωπικών αγίων (εικ. 7 Παράσταση της Νικοποιού στο βόρειο ναό – εκ. 8 Παράσταση μετωπικών αγίων στο βόρειο ναό). 

Εικ. 5

Εικ. 6

Εικ. 7

Εικ. 8

_____________________

1 Μαστορόπουλος Γεώργιος, Νάξος, Το Άλλο Κάλλος. Περιηγήσεις σε Βυζαντινά Μνημεία, Ελληνικές Ομοιογραφικές Εκδόσεις, Αθήνα 2006, σ. 224.

2 Δρανδάκης Β. Νικόλαος, Αρχαιολογικοί περίπατοι στη Βυζαντινή Νάξο, ΕΕΚΜ ΙΓ΄ (1985-90), σ. 32.

3 Μητσάνη Δ. Αγγελική, Η μνημειακή ζωγραφική στις Κυκλάδες κατά το 13ο αιώνα, ΔΧΑΕ ΚΑ΄, 2000, σ. 96-97.