Τελετουργικά θέματα (οη΄) Η εισαγωγή της αντιφωνικής ψαλμωδίας στη χριστιανική λατρεία! Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα

  Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η αντιφωνική ψαλμωδία αποτελεί μορφή απόδοσης των λειτουργικών ύμνων της Θείας Λατρείας από δύο χορούς ψαλτών κατ’ ανταπόκριση. Η φυσική εντός του ναού θέση των δύο χορών των ψαλτών είναι τα αναλόγια, τα οποία συνιστούν εν μέρει διάδοχο του πρωτοχριστιανικού άμβωνα, που δέσποζε στο μέσο του ναού. Το υμνολογικό μέρος των επί του άμβωνα τελουμένων μεταβιβάστηκε στα αναλόγια, τα οποία καθιερώθηκαν στις δύο πλευρές του σολέα και σε αυτά τοποθετήθηκαν οι ψάλτες, οι δομέστικοι και οι αναγνώστες. 

Η αρχή της αντιφωνίας δεν είναι χριστιανική, αλλά συνιστά επίδραση καθαρά προχριστιανική, με αναφορές στην ιουδαϊκή λατρεία, αλλά και στον εθνικό κόσμο. Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο απαντούσαν οι χοροί, οι οποίοι επιμερίζονταν σε δύο ημιχόρια, το δεξί και το αριστερό, καθένα εκ των οποίων είχε τον κορυφαίο του χορού, κατ’ αντιστοιχία με τη σημερινή εκκλησιαστική πραγματικότητα τον πρωτοψάλτη και το λαμπαδάριο. Η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει τη διαίρεση των Ισραηλιτών μετά τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας σε δύο χορούς. Ο ένας χορός αποτελείτο από τους άνδρες, με προεξάρχοντα τον Μωυσή και ο άλλος από τις γυναίκες, με επικεφαλής τη Μαριάμ. Ο Φίλωνας ο Ιουδαίος αναφέρει ότι κατά τον ίδιο τρόπο έψαλλαν και οι Εσσαίοι. Εξωχριστιανική μαρτυρία για την ύπαρξη της αντιφωνικής μελωδίας συνιστά η αναφορά του Πλίνιου προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό (Β’ αι.) ότι οι χριστιανοί της επαρχίας του έψαλλαν στις συνάξεις τους κατ’ αυτόν τον τρόπο. 

Ο χρόνος εισαγωγής της αντιφωνικής ψαλμωδίας στη χριστιανική λατρεία δεν είναι βέβαιος. Μέχρι τα τέλη του Α’ αι. δεν υπάρχουν μαρτυρίες για τη μουσική χρήση των ψαλμών στη λατρεία, επομένως εύλογα δεν απαντούσε και ο εν λόγω τρόπος εκτέλεσής τους, αφού η αντιφωνική ψαλμωδία δεν μπορεί να προηγείται χρονικά της καθ’ υπακοήν. Η αντιφωνική ψαλμωδία μεταξύ Α’ και Δ’ αι. δηλώνει την κατ’ επταφωνία μελωδική εκτέλεση, σύμφωνα και με την αρχαία ελληνική μουσική θεωρία και προϋπέθετε την ύπαρξη χορού ανδρών και χορού γυναικών, ώστε να εφαρμοστεί η μεταφορά της μελωδίας κατά μία οκτάβα. 

Η λατρεία έως τον Δ’ αι. ήταν ιδιαίτερα απλή, δεδομένου του έντονου αισθήματος της έλευσης των Εσχάτων, αλλά και των Διωγμού που εξαπολύονταν εναντίον της Εκκλησίας. Οι ύμνοι αποδίδονταν ιδιαίτερα απλοϊκά, χωρίς να διακρίνονται ιδιαίτερα από το ύφος απόδοσης των ευχών και των αναγνωσμάτων. Το Διάταγμα της Ανεξιθρησκείας έδωσε στην Εκκλησία την ώθηση να αναπτύξει περίτεχνα μέλη, αλλά και περίτεχνα υμνογραφήματα και ποιητικά είδη. Οι υμνολογικοί όροι λαμβάνουν τις σύγχρονες έννοιές τους από το τέλος του Δ’ αι., μεταξύ αυτών και η αντιφωνία.

Ο ιστορικός Σωκράτης αναφέρει ότι ο Ιγνάτιος ο Θεοφόρος εισήγαγε πρώτος την αντιφωνική ψαλμωδία στην Εκκλησία της Αντιοχείας, ύστερα από όραμα που είδε, στο οποίο οι άγγελοι υμνούσαν τον Θεό με αντίφωνα. Ο Θεοδώρητος συμφωνεί με την εισαγωγή της αντιφωνίας για πρώτη φορά στην Αντιόχεια, αλλά εμφανίζει ως εισηγητή τους μοναχούς Διόδωρο και Φλαβιανό (μετέπειτα επισκόπους Ταρσού και Αντιοχείας αντίστοιχα). Με την τελευταία θέση συμφωνεί και ο Θεόδωρος Μοψουεστίας, που διετέλεσε μαθητής του Διοδώρου. Η κοινή βάση των ανωτέρω μαρτυριών συνηγορεί στην εισαγωγή της αντιφωνικής ψαλμωδίας πρώτα στην Αντιόχεια και στην από εκεί διάδοσή της σε ολόκληρη τη χριστιανική Εκκλησία, σε Ανατολή και Δύση. 

Ο Μ. Βασίλειος εισήγαγε την αντιφωνία στην Καισάρεια, σύμφωνα με την υπ. αριθμ. 207 επιστολή του προς τον κλήρο της Νεοκαισάρειας, στην οποία απαντά στις αιτιάσεις των κληρικών εναντίον του, ότι διέπραξε έγκλημα επί της ψαλμωδίας. Ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων εισήγαγε την αντιφωνική ψαλμωδία στην επαρχία του περί το 380, σύμφωνα με μαρτυρία του Παυλίνου, ενώ ο ιερός Αυγουστίνος τη χαρακτηρίζει ως έθιμο με προέλευση από την Ανατολή. Η Αιθερία αναφέρει στο «Οδοιπορικό» της την ύπαρξη της αντιφωνικής ψαλμωδίας στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων κατά την εποχή της προσκυνηματικής περιήγησής της σε αυτήν (β’ μισό Δ’ αι.). Ο Άρειος ήταν γνώστης της αντιφωνίας και την είχε οικειοποιηθεί στις συνάξεις των οπαδών του, οι οποίοι τη μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Το γεγονός αυτό θορύβησε τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, που διακόνησε ως πρεσβύτερος τον Φλαβιανό Αντιοχείας και ήταν μαθητής του Διοδώρου Ταρσού, και θεώρησε αναγκαίο να την εισάγει και στην ορθόδοξη λατρεία, ώστε να μην επηρεασθούν οι πιστοί και προσχωρήσουν στις αρειανικές τάξεις. 

Η αντιφωνική ψαλμωδία δεν ήταν εξαρχής έργο αποκλειστικά των ψαλτών, δηλαδή εντεταλμένων προσώπων της σύναξης, από το οποίο αποκλείονταν τα λοιπά μέλη της Εκκλησίας. Η αρχική μορφή της ψαλμωδίας αποδιδόταν από όλους τους πιστούς, σύμφωνα με μαρτυρίες των Ιγνατίου Αντιοχείας, Κλήμη Ρώμης και Ιουστίνου του Φιλοσόφου και Μάρτυρος, με τους προεξάρχοντες να βρίσκονται είτε στον άμβωνα, είτε στα δύο ημιχόρια (αναλόγια) ή ακόμα και στις δύο αυτές θέσεις ταυτόχρονα. Ο λαός πάντως δεν έμενε βωβός και απαθής, αλλά έψαλλε είτε μαζί με τους προεξάρχοντες, καθ’ υπόδειξη εκείνων, είτε έψαλλε επαναλαμβάνοντας διάφορους στίχους. Η ανάπτυξη της εκκλησιαστικής μουσικής δυσχέρανε τη συμμετοχή του λαού στα ψαλλόμενα, αποκλείοντας σταδιακά την αρχική μετοχή του στο εκκλησιαστικό μέλος.

Βιβλιογραφία:

Καλλινίκου Κ., Ο Χριστιανικός Ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1969⁵.  

Μωραΐτου Δημ. Ν., «Αντιφωνία», ΘΗΕ, 2 (1965), στ. 942-944.  

Παναγιωτίδη Παν. Χ., Δαυϊτική Μελωδία. Η χρήση του Ψαλτηρίου στην ορθόδοξη λειτουργική παράδοση, Διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1999.  

Στεφανίδου Β. Κ., Εκκλησιαστική Ιστορία απ’ αρχής μέχρι σήμερον, εκδ. Παπαδημητρίου, Αθήνα 1998.  

Τρεμπέλα Παν. Ν., Εκλογή Ελληνικής Ορθοδόξου Υμνογραφίας, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», Αθήναι 2007⁴.