Τελετουργικά θέματα (μστ΄) Η χρήση του Αγίου Μύρου στις τελετές της Ανατολικής Εκκλησίας.

Η χρήση του Αγίου Μύρου στις τελετές της Ανατολικής Εκκλησίας.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Το Άγιο Μύρο είναι ένα από τα ιερότερα σύμβολα της χριστιανικής Εκκλησίας, αφού συνιστά το ορατό σημείο, με το οποίο διαχέονται στα μέλη της Εκκλησίας οι δωρεές του Αγίου Πνεύματος. Η χρίση με αυτό είναι συνδεδεμένη με διάφορες λειτουργικές ακολουθίες και πρακτικές, ιδίως σε περιπτώσεις εκκίνησης κάτι νέου, από την εισαγωγή νέου μέλους στο ευχαριστιακό σώμα με τα μυστήρια του Βαπτίσματος και του Χρίσματος, την καθιέρωση νέων λειτουργικών αντικειμένων (δισκάριο και ποτήριο, αντιμίνσια), αλλά και τη καθιέρωση του θυσιαστηρίου καινουργούς ναού. Η χρήση του Αγίου Μύρου μπορεί να εντοπιστεί στις ακόλουθες περιπτώσεις:

α) Το μυστήριο του Χρίσματος.

Το Χρίσμα αποτελεί το βασικό σκοπό, για τον οποίο καθιερώθηκε η πρακτική της σύνθεσης, εψήσεως και καθαγιασμού του Μύρου. Συνιστά ξεχωριστή ακολουθία, η οποία τελείται στην Ανατολική Εκκλησία συνημμένη με εκείνη του Βαπτίσματος, από τον επίσκοπο ή τον πρεσβύτερο. Η τελετουργική συνάφεια των δύο μυστηρίων διαφαίνεται και από την κοινή χρήση ονομασιών, αδιάκριτα και για τις δύο μυστηριακές τελετές, ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Ο ΜΗ’ κανόνας της Συνόδου της Λαοδικείας αποφαίνεται σχετικά. Το Άγιο Μύρο, αρχικά, καθαγιαζόταν κατά τη διάρκεια του μυστηρίου του Χρίσματος, αλλά λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών που σταδιακά διαμορφώθηκαν (τέλεση μυστηρίου από τους πρεσβυτέρους, περιορισμός χρόνος μυστηρίου κ.α.) η ευλογία του Αγίου Μύρου αποσπάστηκε από αυτή και διαμορφώθηκε ιδιαίτερη τελετή.

Η Δυτική Εκκλησία έχει διατηρήσει την αρχαία τάξη, σύμφωνα με την οποία η Χρίση των νεοφωτίστων τελείται από τον επίσκοπο, σε δεύτερο χρόνο από εκείνο του Βαπτίσματος. Η εμμονή στην παλαιά τάξη έχει αφήσει χωρίς Χρίσμα πολλούς πιστούς, αφού η απουσία του επισκόπου από την πλειονότητα των βαπτισματικών τελετών, σε συνδυασμό με την άγνοια και την αδιαφορία των πιστών να ολοκληρώσουν τη μύησή τους στην Εκκλησία με το μυστήριο του Χρίσματος τους έχει καταστήσει αμέτοχους στο μυστήριο.

Η χρίση του πιστού με Άγιο Μύρο τελείται σταυρικά, με τη βοήθεια μικρού, ειδικού δοχείου (Μυροδοχείο), σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος, δηλαδή το πρόσωπο (μέτωπο, σιαγόνα, παριές, μύτη, μάτια, αυτιά), πλάτη, χέρια, πόδια. Η σπουδαιότητα του μυστηρίου έγκειται στο συμβολικό χαρακτήρα του, αφού με τη χρίση του δωρίζονται στο νέο μέλος της Εκκλησίας τα αγιοπνευματικά χαρίσματα και ενεργοποιείται η αμφίδρομη και αναγωγική προς το Θεό πορεία του. 

Το Χρίσμα εικονίζει, κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης, την επανάκτηση της «πρώτης σφραγίδας», δηλαδή του κατ’ εικόνα, το οποίο αμαύρωσε ο άνθρωπος με τη διάπραξη του προπατορικού αμαρτήματος, ενώ ο Π. Μενεβίσογλου χαρακτηρίζει το μυστήριο του Χρίσματος ως την «επέκταση της Πεντηκοστής ανά τους αιώνες». 

Τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος, κατά την αποστολική εποχή, μεταδίδονταν στους νεοφώτιστους απλά με την επίθεση των χειρών των Αποστόλων στα κεφάλια των νέων μελών της Εκκλησίας. Η σταδιακή απόδοση του μυστηρίου στο βαθμό των πρεσβυτέρων ήταν ασύμβατη με τη χειροθεσία, η οποία είναι αποκλειστικό δικαίωμα των νομίμων διαδόχων των Αποστόλων, δηλαδή των επισκόπων. Η καθιέρωση του Αγίου Μύρου, επομένως, παρέμεινε ως έργο αρχιερατικό, ενώ η χρίση των πιστών με αυτό παραχωρήθηκε και στο δεύτερο βαθμό της ιερωσύνης.

β) Το χρίσμα ετεροδόξων και επανελθόντων στην πίστη.

Η ένταξη νέων μελών στην Εκκλησία περιλαμβάνει και εκείνους που ήταν ήδη μέλη της, αποχωρίστηκαν από αυτή και επανέκαμψαν, αλλά και όσους ανήκαν σε διαφορετική χριστιανική ομολογία (Ρωμαιοκαθολικοί, Προτεστάντες), οι οποίοι αναγνώρισαν την αλήθεια της ορθόδοξης διδασκαλίας και επιθύμησαν να ενταχθούν στο εκκλησιαστικό σώμα. Η ένταξη στην Εκκλησία, στην περίπτωση των ετεροδόξων, τελείται με την ομολογία πίστης, την υπογραφή του σχετικού λίβελου και τη χρίση του νέου μέλους με Άγιο Μύρο. Το μυστήριο του Βαπτίσματος δεν επαναλαμβάνεται, εφόσον ο νέος πιστός έχει ήδη λάβει βάπτισμα στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Οι προερχόμενοι από τη Δυτική (Ρωμαιοκαθολική) Εκκλησία εκπληρούν αυτή την προϋπόθεση, ενώ όσοι προέρχονται από τον προτεσταντικό κόσμο δεν έχουν λάβει αυτοδίκαια αγιοτριαδικό βάπτισμα, ανάλογα από ποια προτεσταντική ομάδα προέρχονται. 

Όσοι επανέρχονται στην Εκκλησία μετά από άρνησή της και απομάκρυνσή τους από αυτή, οφείλουν να αποδείξουν – ομολογήσουν την πίστη τους σε αυτή, να δηλώσουν τη μετάνοιά τους για την αποχώρησή τους από το Σώμα και να λάβουν το μυστήριο του Χρίσματος, ώστε να επανενεργοποιηθούν ως μέλη της και να λάβουν τις δωρεές του Αγίου Πνεύματος. Και στην περίπτωση αυτή δεν απαιτείται επαναβαπτισμός, αφού το μυστήριο του Βαπτίσματος τελείται μόνο μία φορά και εκείνοι έχουν ήδη γίνει μέτοχοί του. Το μυστήριο του Χρίσματος τελείται, όμοια, μία φορά για κάθε πιστό, αλλά στις εν λόγω περιπτώσεις επαναλαμβάνεται η χρίση με Άγιο Μύρο, ώστε να επαναβεβαιωθεί το μυστήριο.

γ) Η καθιέρωση νέου ναού ή θυσιαστηρίου.

Η επισφράγιση του καθαγιασμού νέου ναού και ιερού θυσιαστηρίου γίνεται μεταξύ άλλων με τη χρίση του με Άγιο Μύρο. Ο επίσκοπος, ο οποίος τελεί την ακολουθία των εγκαινίων, μετά την κατάθεση των ιερών λειψάνων, τα οποία λούζει με Άγιο Μύρο, τη στερέωση της αγίας τραπέζης και την πλύση της, τη χρίει με άγιο Μύρο σε σχήμα σταυρού, τόσο στην άνω επιφάνειά της – πλάκα, όσο και στον κίονα / κίονες, όπου αυτή στηρίζεται. Το Άγιο Μύρο συλλέγει, έπειτα, από την αγία τράπεζα με τα ιερά αντιμίνσια. Όμοια, μετά τον καθαγιασμό και τον ευπρεπισμό της Αγίας Τράπεζας, χρίει με ειδικό κοντάρι το ναό στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, σχηματίζοντας με το άγιο Μύρο Χριστόγραμμα πάνω στον τοίχο του ναού.

Η χρίση της αγίας τράπεζας με Άγιο Μύρο δεν μαρτυρείται πριν από τον Ε’ αι. μ.Χ. Η πρώτη αναφορά εντοπίζεται στα Αρεοπαγιτικά Συγγράμματα. Η αρχαία τάξη των εγκαινίων δεν περιελάμβανε την χρίση με Μύρο, αφού η τέλεση της πρώτης Θείας Ευχαριστίας πάνω στο νέο θυσιαστήριο επισφράγιζε τον καθαγιασμό του. Η χρήση του Αγίου Μύρου έχει παλαιοδιαθηκικές καταβολές, από την σχετική εβραϊκή πρακτική (βλ. Εξ. 40,1-9).

δ) Η καθιέρωση αντιμινσίων.

Τα ειδικά για την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας φορητά θυσιαστήρια, δηλαδή τα αντιμίνσια καθαγιάζονται με τη χρίση τους από τον επίσκοπο δι’ αγίου Μύρου. Η καθιέρωσή τους μπορεί να γίνει με δύο τρόπους: α) Ο καθαγιασμός του αντιμινσίου κατά τη διάρκεια των εγκαινίων νέου ναού, οπότε τα αντιμίνσια συλλέγουν το Μύρο, με το οποίο ο επίσκοπος έχρισε σταυρικά το νέο θυσιαστήριο. β) Η καθιέρωση αντιμινσίων σε ειδική τελετή, ξεχωριστά από τα εγκαίνια ναού, γίνεται αποκλειστικά από τον επίσκοπο, ο οποίος χρίει με άγιο Μύρο τα νέα αντιμίνσια και τα υπογράφει.

Ο καθαγιασμός των αντιμινσίων, ανεξάρτητα από την πρακτική που ακολούθησε ο επίσκοπος, επιστεγάζεται με την επταήμερη τέλεση επ’ αυτών της Θείας Ευχαριστίας. Η συρραφή ιερών λειψάνων σε μία από τις γωνίες του αντιμινσίου θεωρείται απαραίτητη, αλλά δεν είναι απόλυτα συνδεδεμένη με τον καθαγιασμό του.

ε) Η καθιέρωση λειτουργικών αντικειμένων και ιερών εικόνων.

Τα αντικείμενα του σχετίζονται με τη λατρεία λαμβάνουν ειδική καθιέρωση από τον επίσκοπο σε σχετική, σύντομη ακολουθία. Τα λειτουργικά σκεύη, όπως το δισκάριο, το ποτήριο, η λαβίδα, η λόγχη και δευτερευόντως το θυμιατό, τα λειτουργικά βιβλία, αλλά και οι εικόνες οφείλουν να καθαγιασθούν από τον αρχιερέα με τη χρίση αγίου Μύρου, δεδομένου ότι δεν συνιστούν κοινά σκεύη, αλλά ιερά αντικείμενα, κατάλληλα για την επιτέλεση της Θείας Λατρείας.

Ο καθαγιασμός των ιερών σκευών δεν γινόταν με ειδική ακολουθία έως και τον ΙΓ’ αι., οπότε εμφανίζονται οι πρώτες λειτουργικές ευχές καθαγιασμού δισκαρίου και ποτηρίου. Η λειτουργική χρήση και η τιμή των σκευών της λατρείας και των εικόνων ως ιερών ήταν έως τον ανωτέρω αιώνα ένας άτυπος τρόπος καθαγιασμού.

στ) Η στέψη βασιλέων και αυτοκρατόρων.

Η καθιέρωση των κοσμικών αρχόντων με μυστηριακή τελετή ήταν δεδομένη κατά τη βυζαντινή εποχή, από τον Η’ αι. και ως την Άλωση της Αυτοκρατορίας (1453). Το τυπικό της συμπεριλάμβανε μεταξύ άλλων και τη χρίση του νέου άρχοντα με Άγιο Μύρο, σε αντιδιαστολή με τους φορείς της ιερωσύνης, οι οποίοι καθιερώνονται διά της χειροτονίας. Η συνήθεια αυτή έχει καθαρά εβραϊκές καταβολές, αφού ο ιουδαίος βασιλέας καθιερωνόταν με τη χρίση του από τον ιουδαίο αρχιερέα ή συγκεκριμένο πρόσωπο που είχε κληθεί από τον Θεό προς τούτο (π.χ. ο πρώτος βασιλέας των εβραίων, Σαούλ, χρίσθηκε από τον κριτή Σαμουήλ, ώστε να αναλάβει την εξουσία).

ζ) Η ανακομιδή λειψάνων αγίων.

Η τελετή της ανακομιδής των λειψάνων αγίων, δηλαδή της εκταφής τους και της απόθεσής τους σε ειδικό κιτίο προς προσκύνηση, συνδέεται με τη χρήση του Αγίου Μύρου. Μετά την έξοδό τους από τη γη και τον καθαρισμό τους από την ύλη που τα καλύπτει (χώμα, υπολείμματα υφασμάτων κ.α. υλικών κ.λπ.), ο κληρικός αναλαμβάνει αυτά ανά χείρας και τα λούζει με άγιο μύρο, ώστε να καθαρθούν και να διαφυλαχθούν. Η πρακτική αυτή αναφέρεται επίσημα σε απόφανση του Οικουμενικού Πατριαρχείου το 1931, επί πατριαρχείας Φωτίου Β’, ύστερα από ερώτηση του Πατριάρχου Βουκουρεστίου Μύρωνος.

Βιβλιογραφία:

Αγάθωνος Παρ. Σ., Το Αντιμίνσιον· Συμβολή εις την μελέτην της λατρείας της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Διατριβή επί διδακτορία, εκδ. Μουσείου Ι. Μ. Κύκκου, Λευκωσία 2003. 

Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περὶ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἱεραρχίας, Migne PG 3, στ. 370-584D. 

Μενεβίσογλου Παύλου, Το Άγιον Μύρον εν τη Ορθοδόξω Ανατολική Εκκλησία, ιδία κατά τας πηγάς και την πράξιν των νεωτέρων χρόνων του Οικουμενικού Πατριαρχείου, Σειρά «Ανάλεκτα Βλατάδων», αρ. 14, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1983². 

Ράλλη Γ. Α. - Ποτλή Μ., Σύνταγμα των Θείων και Ιερών Κανόνων των τε Αγίων και Πανευφήμων Αποστόλων, και των Ιερών Οικουμενικών και Τοπικών Συνόδων, και των κατά μέρος Αγίων Πατέρων, τ. Γ’, Εκ της Τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος, Αθήνησιν 1853. 

Συμεών Θεσσαλονίκης, Περὶ τῆς ἱερᾶς τελετῆς τοῦ Ἁγίου Μύρου, PG 155, 237C-252D. 

Τιμαγένη Ιω. Γρ., «Χρίσμα (Λειτουργική)», ΘΗΕ, 12 (1968), στ. 172. 

Φουντούλη Ιω., «Χρίσμα (Το άγιον μύρον)», ΘΗΕ, 12 (1968), στ. 173-175. 

Χαραμαντίδη Αγαθαγγέλου, Η Θεολογική και Κανονική Παράδοση της Εκκλησίας της Ελλάδος περί του καθαγιασμού, της παραλαβής και της λατρευτικής χρήσεως του Αγίου Μύρου κατά τον ΙΘ’ και Κ’ αιώνα, Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα 2012.