Τελετουργικά θέματα (με΄) Ο καθορισμός της μνήμης των Αγίων Αποστόλων.

Ο καθορισμός της μνήμης των Αγίων Αποστόλων.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η Ανατολική Εκκλησία έχει εντάξει στο εορτολόγιό της, ήδη από τους πρώτους αιώνες της δράσης της, τον καθορισμό της μνήμης των αγίων Αποστόλων. Ως Απόστολοι ορίζονται οι μαθητές του Χριστού, οι οποίοι διακρίνονται σε δύο κύκλους: α) τον στενό και β) τον ευρύ. Οι μαθητές του Χριστού, οι οποίοι υπάγονται στον στενό κύκλο είναι δώδεκα στον αριθμό και συνιστούν τους άμεσους, στενούς συνεργάτες του κατά την επίγεια κηρυκτική δράση του. 

Οι δώδεκα Απόστολοι ακολουθούσαν τον Κύριο σε κάθε βήμα του, μέχρι και το μαρτυρικό επί Σταυρού θάνατό του, ήταν από τους πρώτους μάρτυρες του Πάθους και της Αναστάσεώς του και ανέλαβαν από τον ίδιο τη διασπορά του κηρύγματός του σε όλη την οικουμένη. Ο ευρύς κύκλος των μαθητών του Χριστού αποτελείται από περίπου 70 μαθητές του, γι’ αυτό και είναι γνωστός ως κύκλος των εβδομήκοντα αποστόλων. Οι εν λόγω Απόστολοι δεν ήταν άμεσοι συνεργάτες του Κυρίου, αλλά τον ακολουθούσαν όποτε και όπου αυτό ήταν δυνατό, χωρίς να δηλώνει η διάκριση αυτή ότι τύγχαναν δεύτερης μοίρας, σε σύγκριση με τους δώδεκα μαθητές. Εκτός από τους ανωτέρω, υπάρχει και ο κύκλος των γυναικών μαθητριών του Χριστού, οι οποίες ακολουθούσαν τον Κύριο στις ιεραποστολικές περιοδείες του και επιμελούνταν κυρίως τα πρακτικά ζητήματα της πορείας του Χριστού και των συνοδών του.

Η Εκκλησία, θέλοντας να τιμήσει τους αγίους Αποστόλους για το έργο τους και τη συμβολή τους στη διάδοση του μηνύματος του Χριστού, όρισε συγκεκριμένες ημέρες του λειτουργικού έτους, κατά τις οποίες τελείται σύναξη προς τιμή τους. Η μνήμη των Αγίων Αποστόλων, γενικά, δεν έχει καθοριστεί με βάση ημερομηνίες, οι οποίες να σχετίζονται με κάποιο γεγονός από τη ζωή τους (γέννηση, κοίμηση κ.λπ.). Η ανυπαρξία πληροφοριών σχετικά με τα βασικά σημεία της βιωτής τους, οδήγησε την Εκκλησία στη διαμόρφωση της ημέρας μνήμης καθενός Αποστόλου ή όλων μαζί ή σε ομάδες (Πέτρος και Παύλος, Βαρθολομαίος και Βαρνάβας) σε καιρούς, οι οποίοι συνδέονται με άλλα γεγονότα, όπως η εύρεση ή ανακομιδή ή μετακομιδή των λειψάνων τους, η καταγραφή κάποιου θαυμαστού γεγονότος που συνδέεται με το πρόσωπό τους κ.α.

Οι ημέρες μνήμης των Αποστόλων είναι από τις παλαιότερες εκκλησιαστικές εορτές. Η παλαιά συνήθεια της Εκκλησίας είχε αφιερωμένη στη μνήμη των Αποστόλων την εβδομάδα μετά την Πεντηκοστή, εφόσον αποτέλεσαν τα κεντρικά πρόσωπα του γεγονότος, το οποίο έλαβε χώρα, ώστε εκείνοι να φωτιστούν και να αναλάβουν ενεργό δράση για τη διασπορά του Λόγου του Θεού σε όλο τον κόσμο. Η μνήμη των αγίων Πέτρου και Παύλου είναι η αρχαιότερα καθορισμένη και γιορταζόταν στην Ανατολή στις 28 Δεκεμβρίου. Η ημέρα αυτή ήταν αφιερωμένη στους δύο πρωτοκορυφαίους Αποστόλους ήδη από τον Δ’ αι. μ.Χ. 

Η μνήμη των δύο Αποστόλων δεν εορταζόταν και στη Δύση την ίδια ημέρα, αφού η Εκκλησία της Ρώμης τιμούσε τους δύο κορυφαίους μαθητές του Χριστού στις 29 Ιουνίου. Ο εορτασμός αυτός ήταν απόρροια της μεταφοράς των λειψάνων των δύο αποστόλων στην κατακόμβη του Αγίου Σεβαστιανού από τον πάπα Σίξτο Β’ (257-258) κατά την ημέρα αυτή. Η μνήμη των Πέτρου και Παύλου στις 29 Ιουνίου επεκτάθηκε και στην Ανατολή έως και τον Ε’ αι., με σταδιακή εγκατάλειψη της μνήμης τους στις 28 Δεκεμβρίου.

Η Σύναξη των Δώδεκα Αποστόλων, η οποία τιμάται στις 30 Ιουνίου, τελείται ως συνέχεια του εορτασμού της μνήμης των Πρωτοκορυφαίων την προηγούμενη ημέρα. Η αρχαιότερη ημέρα μνήμης των Δώδεκα ήταν η Κυριακή του Θωμά, η οποία αργότερα εγκαταλείφθηκε, ενώ παρέμεινε σε αυτή η ανάμνηση της ομολογίας του Θωμά ενώπιον του αναστημένου Χριστού.

Η μνήμη των λοιπών μαθητών του Χριστού, είτε αυτοί εντάσσονται σχηματικά στο στενό, είτε στον ευρύ κύκλο, είναι διασκορπισμένη σε όλο το λειτουργικό έτος. Σημαντικότερες ημερομηνίες μνήμης Αποστόλων, κατά τις οποίες τελείται επίσημη εκκλησιαστική σύναξη, με πλήρη και πανηγυρική ακολουθία είναι εκείνες των αγίων Ανδρέου (30 Νοεμβρίου) και Ιωάννου του Θεολόγου (8 Μαΐου και 26 Σεπτεμβρίου). Η Σύναξη των Εβδομήκοντα Αποστόλων, δηλαδή του ευρύτερου κύκλου των μαθητών του Χριστού, εορτάζεται στις 4 Ιανουαρίου.

Οι άλλοι μαθητές του Χριστού έχουν όμοια συγκεκριμένες ημέρες μνήμης, από τις οποίες άλλες έχουν περιβληθεί πανηγυρικό χαρακτήρα, ενώ άλλες διακρίνονται για την απλότητα και την ανεπίσημη λειτουργική αποτύπωσή τους. Η διάκριση αυτή δεν δηλώνει τη κατηγοριοποίηση των αγίων Αποστόλων σε ανώτερους και ελάσσονες, αλλά βασίζεται στην ευσέβεια του εκκλησιαστικού σώματος και την ιδιαίτερη αγάπη και τιμή σε συγκεκριμένα πρόσωπα από τον κύκλο των μαθητών του Χριστού.