Η σύντομη εξήγηση παλαιάς στιχηραρικής θέσης! Το ψηφιστοσύναγμα! Του Κυριάκου Τζουραμάνη

Η σύντομη εξήγηση  παλαιάς στιχηραρικής θέσης

Το ψηφιστοσύναγμα

Κυριάκου Τζουραμάνη

Λαμπαδαρίου

Όπως γνωρίζουμε, το παλαιό στιχηραρικό μέλος μας έχει παραδοθεί  αργό και κάθε φορά που σε στιχηρά ιδιόμελα δούμε κλασσικές παλαιές θέσεις όπως το ψηφιστοσύναγμα ή το τρομικοσύναγμα, δεν μπορούμε παρά να τις ψάλλουμε σύμφωνα με την αργή μελισματική  ερμηνεία των τριών διδασκάλων. Ωστόσο  κάποιες από τις παλαιές στιχηραρικές θέσεις στο μέλος των αυτόμελων τροπαρίων, ερμηνεύονται από τους ίδιους τους τρείς δασκάλους με πιο σύντομο τρόπο. Παράλληλα οι εν λόγω θέσεις καταγράφονται και σε άλλα είδη μελοποιίας όπως είναι οι δοξολογίες, οι πολυελαίοι και τα ειρμολογικά τροπάρια, διατηρώντας την παλαιά σημειογραφική τους παράσταση. Είναι σημαντικό  ότι και σε αυτές τις περιπτώσεις οι εξηγήσεις που έχουμε παραλάβει  είναι σε συντομότερες εκδοχές.

Εδώ θα παρουσιάσουμε μια σύνθετη καταληκτική γραμμή  του πλαγίου δ΄ που βρίσκουμε στο αυτόμελο "Ο εν Εδέμ Παράδεισος", εστιάζοντας την προσοχή μας στην θέση που επενδύει μουσικά τις λέξεις "Χριστέ ο θεός" γνωστή ως  ψηφιστόν σύναγμα.[1]                

(Χρυσάφη)  ΕΒΕ 910  φ.316 β

             

Εκτός των τριών  δασκάλων, την ερμηνεία της θέσης μας παραδίδει και ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος στην σπουδαία συλλογή του με τις εξηγήσεις των "Δεινών Θέσεων": [2]

Όπως θα δείξουμε παρακάτω σε άλλο χειρόγραφο κώδικα (ΕΒΕ 946), η ίδια φράση στο αυτόμελο που εξετάζουμε, παρασημαίνεται με τις άφωνες μεγάλες υποστάσεις τρομικόν και λύγισμα. Πρόκειται για την καταληκτική θέση του παλαιού στιχηραρίου με την ονομασία τρομικόν σύναγμα, εξηγημένη επίσης από τον Απόστολο Κώνστα ως εξής: (ό.π σελ. 287)

           
           

Πρόκειται για δύο καταληκτικές γραμμές του παλαιού στιχηραρίου, με παραπλήσια αργή εξήγηση έτσι όπως μας την έδωσαν οι τρείς δάσκαλοι. Στο Μέγα Ίσον του Κουκουζέλη υπάρχει ο ίδιος καταληκτικός συνδυασμός των φωνητικών χαρακτήρων, ως ψηφιστόν κατάβασμα με σαφώς διαφοροποιημένη  ερμηνεία.

Φθάνοντας τώρα στη γραφή του Πέτρου Λαμπαδαρίου, βλέπουμε ότι   χρησιμοποιεί το τρομικόν σύναγμα μόνο στα αργά μέλη του, όπως για παράδειγμα στο ιδιόμελο της  Μεγ. Τεσσαρακοστής  "Δεύτε εκκαθάρωμεν" στη  φράση "της δεξιάς το έργον" και στο δοξαστικό " Κύριε η εν πολλαίς αμαρτίαις" στην λέξη "αναλαβούσα". Από το Δοξαστικό της Κασσιανής, θα αντλήσουμε την αργή εξήγηση των τριών δασκάλων η οποία διαφοροποιείται ελάχιστα από αυτήν του Αποστόλου Κώνστα.

(Πέτρου Πελ/σίου) Δοξαστάριο Mingana 7

Εξήγηση τριών δασκάλων

Ας επιστρέψουμε όμως στο αυτόμελο "Ο εν Εδέμ παράδεισος", για να δούμε πως παρασημαίνεται  η θέση που εξετάζουμε στο  μέλος Μπαλασίου του Ιερέως.

(Μπαλασίου)  ΕΒΕ 946 φ.247β

Και με μία άλλη γραφική απεικόνιση

(Μπαλασίου ) ΕΒΕ 934 φ.116β

Η παραπάνω γραφική  μορφή μας υποχρεώνει να σκεφθούμε ότι  θα πρέπει να την αποδώσουμε με τον αργό μελισματικό τρόπο των παλαιών στιχηρών, που μόλις πριν  είδαμε  στην εξήγηση της γραμμής "αναλαβούσα τάξιν". Παρ' όλα αυτά ο εξηγητής στον Κουτλουμουσιανό  κώδικα 440,  μας την παραδίδει στην παλαιά γραφή σε σύντομη μελισματική  ανάπτυξη.

Κουτλ 440 φ.104

Αν πάμε ακόμα πιο πίσω σε χφφ των αρχών του 17ου αιώνα όπου η θέση του αυτομέλου καταγράφεται με έναν παρεμφερή τρόπο για τον οποίο δίνουμε σύντομες ερμηνείες[3].

Ειρμολόγιο Βarb.gr 301 φ.159β

Πιθανή εξήγηση

ΕΒΕ 3324 φ. 111α

Πιθανή εξήγηση

Οι σύντομες ερμηνείες που επιχειρήσαμε να δώσουμε, αναδεικνύουν παρόμοιο μέλος με αυτό που και ο εξηγητής του Μπαλασίου μας έδωσε όπως είδαμε παραπάνω στην ίδια φράση , ως εξήγηση στο τρομκόν σύναγμα.

Στη συνέχεια η έρευνα φανέρωσε ακόμα μία εξηγητική προσέγγιση για το τρομικοσύναγμα σε ιδιόμελα Ιακώβου του Πρωτοψάλτου.[4]  Είναι ουσιαστικά μια ενδιάμεση μορφή (αργοσύντομη μελισματική ) με χρονική διάρκεια μεταξύ  της αργής και της σύντομης απόδοσης. Η αργοσύντομη αυτή ερμηνεία από τα στιχηρά του Ιακώβου που παραθέτουμε στην υποσημείωση 3, υπάρχει και σε διάφορα τροπάρια του Χρυσάφη όπως το "Πάσα πνοή", το  αναστάσιμο στιχηρό "ο άγγελός σου Κύριε" κ.α σε ήχο πλ.δ΄.   Ενδεικτικά παραθέτουμε κάποιες γραμμές, όπου η θέση εμφανίζεται και με τους τρείς τρόπους: ως ψηφιστόν σύναγμα με τα κόκκινα άφωνα σημεία του ψηφιστού και του τρομικού (Πάσα πνοή), ως τρομικοσύναγμα με τρομικό και λύγισμα (Αινείτε αυτόν) και ως ψηφιστοκατάβασμα με το έτερον παρακάλεσμα και ψηφιστόν (Ο άγγελος σου Κύριε).

 

(Χρυσάφη) ΕΒΕ 920 φ.92β (ο άγγελός σου Κύριε)

(Χρυσάφη)  ΕΒΕ 920 φ.91α ( Πάσα πνοή)

(Ιακώβου)  Sina Greek 1460 φ.310α

(Ιακώβου)  Sina Greek 1460 φ.310β ( Αινείτε αυτόν)

Η αξία των παραπάνω παραδειγμάτων έγκειται στο ότι η εξήγηση των τριών δασκάλων είναι ίδια και για τις τέσσερις  σημειογραφικές παραλλαγές της θέσης, γι' αυτό παραθέτουμε μόνο την εξήγηση από το Δοξαστάριο του Ιακώβου Πρωτοψάλτου.

(Εξήγηση) Μουσική Πανδέκτη, τόμος β΄σελ. 536

Σημειογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ύπαρξη παρόμοιων θέσεων σε αναστάσιμα στιχηρά του Χρυσάφη, οι οποίες ενώ έχουν τροποποιημένη  την γραφική τους  παράσταση, οι τρείς δάσκαλοι τις έχουν μεταγράψει με την ίδια ακριβώς  αργοσύντομη  μελισματική απόδοση που μόλις είδαμε. Η ακολουθία των φωνητικών σημαδιών αρχίζει από τον φθόγγο βου.

(Χρυσάφη)  ΕΒΕ 920 φ. 89β

(Χρυσάφη)  ΕΒΕ 920 φ. 89α

Η θέση στην Δοξολογία  Χρυσάφη του Νέου, ήχος πλ.δ΄

         Για την μελέτη της θέσης, ιδιαίτερη αξία παρουσιάζει η καταγραφή της σε τρείς στίχους της δοξολογίας του Χρυσάφη του Νέου. Η ερμηνεία των δασκάλων σε κάθε μία από αυτές τις περιπτώσεις είναι διαφορετική, καλύπτοντας τόσο την σύντομη-αργοσύντομη όσο και τη αργή μελισματική απόδοση. Ας αρχίσουμε με την σύντομη απόδοση του μέλους  που βρίσκεται  στον στίχο " Ότι συ εί μόνος Άγιος". Την βρήκαμε καταγεγραμμένη και ως "ψηφιστόν σύναγμα" και ως "τρομικόν σύναγμα".

 MIET PEZAROY 47  φ.170α

ΕΒΕ 934 φ.150

Εξήγηση

Εδώ παρατηρούμε ότι στην λέξη "Κύριος", ο συνδυασμός των φωνητικών χαρακτήρων πεταστής-κεντημάτων-αποστρόφου, αλλά και η απόστροφος με το κλάσμα που ακολουθεί, ερμηνεύονται από τους τρείς δασκάλους σε 4 χρόνους.

Στον στίχο  "Υμνούμεν σε" το πρώτο μελώδημα με την παρακλητική, μας δίνεται σε αργοσύντομη μελισματική ερμηνεία 6 χρόνων,  και το δεύτερο μελώδημα σε διπλάσια χρονική διάρκεια 8 χρόνων σε σχέση με τον στίχο " Ότι συ εί μόνος  Άγιος".

 MIET  PEZAROY 47, Φ 169α

και σε  άλλο χειρόγραφο δίχως  την χρήση των αφώνων υποστάσεων.

 ΕΒΕ 934 φ.144α

Εξήγηση

Τέλος  στο στίχο  "Δόξα Πατρί και Υιώ " η θέση εξηγείται ακόμα πιο αργά, σε  8 χρόνους για κάθε μελώδημα.

MIET PEZAROY 47, Φ 172

Η ίδια θέση, γραμμένη και  με διαφορετικό τρόπο στο χφ  ΕΒΕ 934 φ.152β

Εξήγηση τριών δασκάλων

 

Πρόκειται για την εξήγηση που είδαμε παραπάνω  στο "Πάσα πνοή" του Χρυσάφη.[5] Στην ερμηνεία αυτή, κάθε φωνητικός συνδυασμός δίνεται με διπλασιασμένη διάρκεια σε σχέση με τη σύντομη εξήγηση, εκτός από την διπλή απόστροφο  στην τελευταία συλλαβή η οποία  και στις 2 εξηγήσεις ερμηνεύεται σε δύο χρόνους.

Ολοκληρώνοντας την παρούσα σύντομη μελέτη, να πούμε ότι η εμφάνιση της εξεταζόμενης παλαιάς στιχηραρικής θέσης σε αυτόμελα τροπάρια, σε στίχους πολυελαίου και δοξολογίας και η ταυτόχρονη διαφορετική ερμηνευτική της απόδοσή, προκαλεί προβληματισμό  και δημιουργεί κάποια ερωτήματα:

1ον: Ποιά είναι η υποκείμενη ερμηνευτική λογική σύμφωνα με την οποία, ο εξηγητής του Μπαλασίου την αποδίδει  με συντομότερο τρόπο, ενώ διατηρείται η παλαιά σημειογραφική της παράσταση ;

Θα μπορούσε κάποιος  ως απάντηση στο ερώτημα αυτό, να υποστηρίξει ότι η ερμηνεία που μας δίνει ο εξηγητής του Μπαλασίου, εντάσσεται σε μία εποχή η οποία είναι το τελευταίο στάδιο της εξηγητικής περιόδου σημειογραφίας όπου κυριαρχούν οι εξηγητικές προσπάθειες και οι συντμήσεις των μελών και ως εκ τούτου η εξεταζόμενη θέση σε συνδυασμό με το ότι βρίσκεται σε αυτόμελο τροπάριο, δικαιολογεί την συντομότερη παραλλαγή. Ωστόσο τίθεται το ερώτημα γιατί η θέση να διατηρεί την παλαιά σημειογραφική της παράσταση, την στιγμή που θα μπορούσε να αναλυθεί σε περισσότερα φωνητικά σημάδια,  προσδιορίζοντας με  αυτό τον τρόπο το σύντομο μέλος που ο εξηγητής του Μπαλασίου βλέπει πίσω από την ίδια γραφική παράσταση της θέσης;

Με άλλα λόγια εφ' όσον η αναλυτική καταγραφή εφαρμόζεται σε άλλες θέσεις αυτομέλων τροπαρίων του Μπαλασίου όπως βλέπουμε παρακάτω,  δεν θα μπορούσε να γίνει το ίδιο και για την θέση τρομικοσύναγμα ;

(Μπαλασίου) ΕΒΕ 934 φ.117

(Μπαλασίου) ΕΒΕ 967 φ.156 α

(Εξήγηση)  Κουτλ 440 φ.108

2ον: Σε συνέχεια του προηγούμενου, τίθεται το ερώτημα:  ποιά είναι η σύντομη παράδοση του μέλους από την οποία ο εξηγητής του Μπαλασίου στο χφ Κουτλ 440  αντλεί την ερμηνεία του, εάν η αμέσως προηγούμενη παράδοση των αυτομέλων από το Γερμανό Νέων Πατρών, είναι σύμφωνα με τις μεταγραφές των τριών δασκάλων αργή ;

3ον: Η εμφάνιση της θέσης με την ίδια σημειογραφία στη δοξολογία του Χρυσάφη, επιτείνει τα παραπάνω ερωτήματα. Άραγε με ποιό σκεπτικό η εν λόγω θέση ερμηνεύεται με τρείς διαφορετικούς τρόπους μέσα στην ακολουθία των στίχων της ίδιας δοξολογίας ;

4ον: Εάν τελικά υπάρχει έστω ως άγραφη παράδοση η σύντομη απόδοση της θέσης ήδη από την εποχή του Χρυσάφη, θα μπορούσε το  ψηφιστόν σύναγμα στο αυτόμελο του Χρυσάφη να έχει και συντομότερη απόδοση από αυτή που μας έχουν παραδώσει οι τρείς δάσκαλοι για τα στιχηρά ιδιόμελα;

    Θέτουμε αυτά τα ερωτήματα, για να προκαλέσουμε έναν δημιουργικό προβληματισμό και όχι για να δώσουμε γρήγορες και τελεσίδικες απαντήσεις σε μια μικρή εργασία όπως αυτή.

     Συμπερασματικά να υπογραμμίσουμε μόνο, ότι ο συντομότερος  τρόπος απόδοσης της θέσης που παρουσιάσαμε, δεν αφορά μόνο την εμφάνισής της στα υμνογραφικά είδη της δοξολογίας και του πολυελαίου, όπου θα μπορούσε να θεωρηθεί λογική ή και επιβεβλημένη μια συντομότερη ερμηνεία. Η θέση όπως είδαμε, έχει διττή ερμηνεία και μεταξύ μελών του στιχηραρικού γένους μελοποιίας (στιχηρά αναστάσιμα, δογματικά θεοτοκία και αυτόμελα).  Ως εκ τούτου, δεν μπορούμε εύκολα να προσπεράσουμε το γεγονός ότι μια παλαιά θέση σε ένα αναστάσιμο στιχηρό, μελοποιημένο από τον Χρυσάφη, εξηγείται  πιο σύντομα σε σχέση με άλλα στιχηρά  ιδιόμελα του ίδιου μελοποιού, τα οποία μας παραδίδονται αργά.

    Εν τέλει έχουμε την γνώμη, πως ο στενογραφικός χαρακτήρας της σημειογραφίας δεν πρέπει να χρησιμοποιείται αποκλειστικά ως επιχείρημα για την αργή εξήγηση, αλλά και ως τρόπος θέασης του δυναμικού χαρακτήρα της γραφής, που μπορεί να μας οδηγεί κάποιες φορές σε συντομότερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις θέσεων και μελωδημάτων. 

---

[1] Για την εξήγηση της θέσης δες  Γρ.Στάθη "Η εξήγησις της παλαιάς Βυζαντινής Σημειογραφίας",ΙΒΜ Μελέται 2, Αθήνα 1992, σελ 70, 71 και 117.

[2] Θωμά Κ.Αποστολοπούλου "Ο Απόστολος Κώνστας ο Χίος και η συμβολή του στην Θεωρία της Μουσικής τέχνης", ΙΒΜ Μελέται 4, Αθήνα 2002,σελ 285-303.

[3] Οι πιθανές εξηγήσεις που κάνουμε, στηρίζονται στην σύντομη ερμηνεία  που προτείνει ο Ιωάννης Αρβανίτης για τους διαφόρους συνδυασμούς φωνητικών σημαδιών της ΜΒ περιόδου. ( Ιωαν Αρβανίτη, "Σημάδια και συνδυασμοί ( μελωδήματα) της Μεσοβυζαντινής σημειογραφίας", Πανεπιστημιακές Παραδόσεις, Κέρκυρα 2016)

[4] Δες στο δογματικόν θεοτοκίον "Ο Βασιλεύς των ουρανών" την φράση " αλλ' ού την υπόστασιν".   (Δοξαστάριον Ιακώβου τόμος β΄ σελ.407, Εκδόσεις Τέρτιος),  και την φράση  "την του ποιμαίνειν φροντίδα αιτών " στο ΙΑ΄ Εωθινον του Ιακώβου (Μουσική  Πανδέκτη, τόμος β΄, σελ 570, Εκδόσεις Τέρτιος).

[5]Την ίδια  θέση θα βρούμε σε κάποιους στίχους από τον  Πολυέλαιο του Μπερεκέτη σε ήχο πλ.δ΄ στον Κώδικα ΕΒΕ 893  f.88v