Τελετουργικά θέματα (νστ΄) Το πρόβλημα της «διπλής Θείας Λειτουργίας» των Χριστουγέννων! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα!

Το πρόβλημα της «διπλής Θείας Λειτουργίας» των Χριστουγέννων

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας την παραμονή και ανήμερα των Χριστουγέννων συνιστά ζήτημα που προβληματίζει ιδιαίτερα. Εξετάζοντας την ημέρα των Χριστουγέννων όχι ημερολογιακά, αλλά λειτουργικά, βλέπουμε, ότι μετά την έναρξη του Εσπερινού, συνάμα και της λειτουργικής ημέρας, τελείται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, ενώ την επόμενη τελείται πάλι Θεία Λειτουργία, αυτή τη φορά του ιερού Χρυσοστόμου, αν και είναι τυπικά, λειτουργικά και εορτολογικά, η ίδια ημέρα. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι με τον τρόπο αυτό τελείται δύο φόρες σε μία ημέρα η Θεία Λειτουργία, από τον ίδιο, μάλιστα, λειτουργό, με τους ίδιους θεωρητικά πιστούς, πράγμα λειτουργικά μη αποδεκτό, αλλά και απαγορευμένο από την παράδοση της Εκκλησίας.

Οι σχετικές μαρτυρίες για την απαγόρευση τέλεσης δεύτερης Θείας Λειτουργίας την ίδια ημέρα είναι οι ακόλουθες: α) Ο Ιγνάτιος ο Θεοφόρος σημειώνει «μια πίστει και ενί κηρύγματι και μια ευχαριστία χρήσθαι· μία γαρ εστιν η σάρξ του κυρίου Ιησού και εν αυτού το αίμα το υπέρ ημών εκχυθέν (εις γαρ άρτος τοις πάσιν εθρύφθη και εν ποτήριον τοις όλοις διενεμήθη), εν θυσιαστήριον πάση τη Εκκλησία και εις επίσκοπος άμα τω πρεσβυτερίω και τοις διακόνοις, τοις συνδούλοις μου». β) Η εν Αντισιοδώρω Τοπική Σύνοδος (913μ.Χ.) ορίζει να μην τελούνται δύο Θείες Λειτουργίες σε μία μέρα και, μάλιστα, στην ίδια Αγία Τράπεζα, ώστε νὰ μην διπλασιάζεται η μοναδικότητα του Πάθους και της Αναστάσεως του Χριστού: «Οὐκ ἔξεστιν ἐν μιᾷ τραπέζῃ κατά τήν αὐτήν δύω λειτουργίας εἰπεῖν». γ) Ο Νικηφόρος Χαρτοφύλαξ (ΙΘ’ αι.), κινούμενος στο ίδιο κανονικό πλαίσιο, όρισε ότι «τό δίς λειτουργεῖν συνοδικῶς κεκώλυται».

Η παρανόηση σχετικά με τη διπλή Θεία Λειτουργία των Χριστουγέννων διαλευκάνεται, εάν ανατρέξουμε στην ιστορία της εορτής. Οι ακολουθίες της ημέρας των Χριστουγέννων, σύμφωνα με την αρχαία λειτουργική διάταξη, τελούνται σε παννυχίδα, όπως ακριβώς τηρείται μέχρι και σήμερα τη βραδιά της Ανάστασης, αλλά και στη λειτουργική παράδοση της Δύσης. Η κύρια και πανηγυρική ευχαριστιακή σύναξη ήταν η παννυχίδα της παραμονής των Χριστουγέννων, κατά την οποία τελούσαν το λειτουργικό τύπο του Μεγάλου Βασιλείου και ολοκληρωνόταν κατά τη β’ ώρα τη νύκτας, δηλαδή τη σύγχρονη 9η βραδινή. Η δυνατότητα να τελεσθεί και δεύτερη Θεία Λειτουργία το πρωί ήταν συνήθης, ώστε να εξυπηρετηθούν λειτουργικά όσοι δεν είχαν τη δυνατότητα να μετέχουν στη Λειτουργία της παννυχίδας.

Η παννυχίδα των Χριστουγέννων θεσμοθετήθηκε κατά μίμηση της αντίστοιχης της Κυριακής του Πάσχα, οπότε γινόταν το βάπτισμα των Κατηχουμένων. Με όμοιο τρόπο καθιερώθηκε και σε άλλες δύο μεγάλες δεσποτικές εορτές, των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων, οι οποίες αρχικά ήταν συνημμένες στην εορτή των Επιφανείων του Χριστού.

Η μετοχή στη Θεία Κοινωνία της παννυχίδας προϋπέθετε την πλήρη νηστεία των πιστών καθ’ όλη την ημέρα. Η Θεία Λειτουργία σταδιακά μετατέθηκε για το πρωί της παραμονής, δεδομένου ότι η ημέρα αυτή μπορούσε να συμπέσει το Σάββατο ή την Κυριακή, οπότε δεν υφίσταται πλήρης νηστεία, αλλά και εξαιτίας του κόπου της ολοήμερης διατροφικής αποχής για όσους επιθυμούσαν να κοινωνήσουν. Ο εσπερινός, όμως, με τα εννέα βιβλικά αναγνώσματα, τα αντίφωνα, και τα αγιογραφικά αναγνώσματα, παρέμεινε στη φυσική θέση του. 

Η διαφορά με τη σημερινή πρακτική έγκειται στον λειτουργικό τύπο που τελείται κάθε μέρα. Η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου ήταν ο λειτουργικός τύπος που διατασσόταν για την πρωία της εορτής, αφού έως και τα τέλη του Ι’ αι. είναι ο αρμόδιος για τις Κυριακές και τις μεγάλες δεσποτικές εορτές τύπος, και η λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου λάμβανε χώρα το πρωί της παραμονής. Η τάξη αυτή ακολουθείται και σήμερα, όταν η παραμονή τύχει το Σάββατο ή την Κυριακή και αποσυνδεθεί από την ημέρα αυτή η τέλεση των Μεγάλων και Βασιλικών Ωρών. Η Θεία Λειτουργία της παραμονής τελείται συνημμένη με τον Ορθρο της 24ης Δεκεμβρίου και ο Εσπερινός ψάλλεται αυτόνομα το απόγευμα.

Η τελετουργική πρακτική εκτός σύμπτωσης της παραμονής το Σάββατο ή την Κυριακή δημιουργεί το φαινομενικό πρόβλημα. Το πρωί της παραμονής μετά τον Όρθρο και τις Μεγάλες Ώρες ακολουθεί ο Εσπερινός, στον οποίο επισυνάπτεται η Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, δηλαδή η ευχαριστιακή σύναξη της αρχαίας, πανηγυρικής παννυχίδας. Το απόγευμα, εφόσον ο Εσπερινός τελέστηκε το πρωί, τελείται το Μεγάλο Απόδειπνο, στο οποίο μπορούν να ψαλλούν τα ιδιόμελα της λιτής και των αποστίχων της εσπερινής ακολουθίας, με επίδραση από τη μοναστική τάξη των ιερών αγρυπνιών των Χριστουγέννων. Το πρωί της εορτής ψάλλεται κανονικά ο Όρθρος των Χριστουγέννων, αλλά με συναπτόμενη τη Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου. Όλες οι ανωτέρω ακολουθίες, από τον Εσπερινό και εξής, τελούνται εκκλησιολογικά σε μία λειτουργική ημέρα, επομένως και η Θεία Λειτουργία τελείται δύο φορές εντός του ίδιου λειτουργικού κύκλου. 

Η σύνδεση της Θείας Λειτουργίας της παραμονής, εν προκείμενω του λειτουργικού τύπου του Μ. Βασιλείου, με τον Εσπερινό έχει τις ρίζες της στην τήρηση της απόλυτης νηστείας, η οποία έληγε μετά την θ’ ώρα της ημέρας, σημερινή 3η απογευματινή. Η Θεία Λειτουργία δεν μπορεί να συμβιβαστεί με την απόλυτη νηστεία και για το λόγο αυτό δεν τελείται πλήρης Λειτουργία τις νηστίσιμες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και ιδιαίτερα τη Μεγάλη Παρασκευή. Η αρχική τέλεση της Λειτουργίας στην παννυχίδα των Χριστουγέννων ήταν σύμφωνη με αυτή την αρχή. Πρακτικοί λόγοι, όμως, επέβαλαν τη χρονική μετάθεση της Θείας Λειτουργίας το πρωί της παραμονής, συμπαρασύροντας την ακολουθία του Εσπερινού της εορτής το πρωί. 

Η χριστουγεννιάτικη παννυχίδα με την τέλεση της Λειτουργίας του Μεγάλου Βασιλείου, με την πάροδο του χρόνου και την προσαρμογή της λατρείας στις σύγχρονες ανάγκες του ποιμνίου, έπαυσε να είναι το λειτουργικό επίκεντρο εορτασμού των Χριστουγέννων. Η βασιλειανή Λειτουργία μετατέθηκε μαζί με τον Εσπερινό για το πρωί της παραμονής, ενώ η δεύτερη Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου απέκτησε πρωτεύοντα ρόλο στο λειτουργικό πλαίσιο της εορτής. 

Τη σπουδαιότητα της Θείας Λειτουργίας της παραμονής, η οποία στη σύγχρονη Λατρεία έχει «δευτερεύοντα ρόλο», αποδεικνύει και το γεγονός, ότι τις ιερότερες στιγμές του εκκλησιαστικού έτους δεν τελείται η Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου, αλλά η αρχαιότερη και εκτενέστερη του Μεγάλου Βασιλείου. Οι ημέρες αυτές είναι μόλις δέκα ανά εκκλησιαστικό έτος: η παραμονή Χριστουγέννων και Θεοφανείων, οι πέντε Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η Μεγάλη Πέμπτη, το Μέγα Σάββατο και η 1η Ιανουαρίου, ημέρα μνήμης του Μεγάλου Βασιλείου. Παλαιότερα η Θεία Λειτουργία του αρχιεπισκόπου Καισαρείας διατασσόταν και για τις εορτές της Υπαπαντής, της Πεντηκοστής, της Μεταμορφώσεως και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Η τέλεση της Θείας Λειτουργίας δύο φορές την ίδια, λειτουργικά, ημέρα δεν κωλύεται, εφόσον η Θεία Ευχαριστία τελείται σε δύο διαφορετικές ημερολογιακές ημέρες, τόσο στην παλαιότερη τάξη, όσο και στη σύγχρονη. Η πρώτη Θεία Λειτουργία τελείται, ουσιαστικά, χρονικά στις 24 Δεκεμβρίου, ακόμα και κατά την παννυχίδα, η οποία έληγε περί τις 9 το βράδυ, ενώ η δεύτερη στις 25 του μήνα. Τηρείται, επομένως, απαράβατα ο κανόνας της μοναδικής τέλεσης του μυστηρίου. Η νηστεία συνεχίζεται κανονικά μετά την μετάληψη των Τιμίων Δώρων της παραμονής και παύει μετά την απόλυση της Θεία Λειτουργίας της κυριώνυμης ημέρας. 

Βιβλιογραφία:

Ιγνατίου του Θεοφόρου, «Επιστολή προς Φιλαδελφείς», Migne PG 5, στ. 821C-824Α. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. 

Ρήγα Γ., Τυπικόν, Σειρά: Λειτουργικά Βλατάδων, αρ. 1, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1994. 

Σκαλτσή Παν. Ι., Λειτουργικές Μελέτες, τ. ΙΙ, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2006. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Δ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 20062.