Τελετουργικά θέματα (νε΄) Η λειτουργική χρήση των Μακαρισμών! Από τον Λειτουργιολόγο Γεώργιο Ζαραβέλα

Η λειτουργική χρήση των Μακαρισμών

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

Ο λειτουργικός πλούτος της Εκκλησίας διανθίζεται με τους λεγόμενους Μακαρισμούς, οι οποίοι είναι φράσεις από την «Επί του Όρους Ομιλία» του Κυρίου και αρχίζουν με τη λέξη «μακάριοι», από την οποία λαμβάνουν την ονομασία τους. Οι φράσεις αυτές του Κυρίου καταγράφονται από δύο Ευαγγελιστές, τον Ματθαίο και τον Λουκά. Ο Ματθαίος διασώζει τους Μακαρισμούς στην αρχή της «Επί του Όρους Ομιλίας» του Χριστού (Μτ. 5,3-12), ενώ ο Λουκάς στη διήγηση της διδασκαλίας του Χριστού «επί τόπου πεδινού», αμέσως μετά την εκλογή των δώδεκα μαθητών Του (Λκ. 6,20-49).

Οι δύο περικοπές έχουν ξεχωριστή θέση στη λατρεία. Η περικοπή του Ματθαίου είναι πιο ποιητική σε σχέση με του Λουκά και για το λόγο αυτό επιλέχθηκε για τη Λατρεία και εντάχθηκε σε ορισμένες από τις ιερές ακολουθίες. Οι περικοπές αυτές χρησιμοποιούνται, πρωταρχικά, ως ευαγγελικά αναγνώσματα, ενταγμένα σε συγκεκριμένες ημέρες του λειτουργικού έτους. Η πρώτη περικοπή αναγιγνώσκεται την Τρίτη της Α’ εβδομάδας του Ματθαίου, δηλαδή την επομένη της Δευτέρας του Αγίου Πνεύματος, οπότε ξεκινά η ανάγνωση του Ευαγγελίου του. Η τοποθέτηση των Μακαρισμών στην αρχή των ευαγγελικών περικοπών που προέρχονται από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, δηλώνει την ιδιαίτερη σημασία τους.


Η δεύτερη περικοπή αναγιγνώσκεται την Παρασκευή της Β’ εβδομάδας του Λουκά. Η ανάγνωσή της δεν απαντάται μόνο κατά την ημέρα αυτή, αλλά ορίζεται και σε όλες σχεδόν τις ημέρες μνήμης των οσίων, αφού το περιεχόμενό της περιγράφει επακριβώς τις αρετές του οσιακού βίου, αλλά και την πολιτεία τους. Η περικοπή του Ματθαίου δεν απαντάται ως ευαγγελικό ανάγνωσμα άλλη ημέρα του λειτουργικού έτους. Η παράλειψη αυτή οφείλεται στην ιδιαίτερη προβολή της από τους Μακαρισμούς, οι οποίοι ψάλλονται πολλές φορές.

Οι Μακαρισμοί απαντώνται στις εξής ακολουθίες: α) Η Θεία Λειτουργία, β) Ο Όρθρος της Μεγάλης Παρασκευής (Ακολουθία των Παθών), μετά το πέρας των ΙΕ’ αντιφώνων και προ του Ν’ Ψαλμού και του τριώδιου κανόνα, γ) Ακολουθίες των καθημερινών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, όπως η Θ’ Ώρα, δ) Ο Όρθρος της Πέμπτης της Ε’ εβδομάδας των Νηστειών (Μεγάλου Κανόνος), μετά το κοντάκιο και πριν από τη ζ’ ωδή του κανόνα, ε) Η Κυριακή των Βαΐων, είτε στον Όρθρο, κατά το κώδικα Σινά 150, είτε πριν την έναρξη της Θείας Λειτουργίας, κατά το Τυπικό του Ναού της Αναστάσεως των Ιεροσολύμων του 1122, στ) Η Νεκρώσιμη Ακολουθία, είτε «εις ιερέα τελευτήσαντα», οπότε ψάλλονται σε ήχο β’, μεταξύ του δ’ και του ε’ ζεύγους των αναγνωσμάτων, είτε «εις κοσμικούς άνδρας», σε ήχο πλ. β’, μετά από τα νεκρώσιμα ιδιόμελα του Ιωάννου του Δαμασκηνού και πριν τα αγιογραφικά αναγνώσματα.

Η κυριότερη και πλέον περίπλοκη χρήση τους είναι στη Θεία Λειτουργία. Η εισαγωγή τους στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας είναι σίγουρα μεταγενέστερη, ιδίως για το ενοριακό τυπικό της λατρείας. Η είσοδός τους ξεκινά στη Μονή του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, με την ένταξή τους στην ιδιόρρυθμη ακολουθία των Τυπικών. Η ακολουθία αυτή είναι μία μορφή μετάληψης των Τιμίων Δώρων, η οποία λάμβανε χώρα κατά τις ημέρες που δεν γινόταν τέλεση της Θείας Λειτουργίας.

Η διάδοση του Τυπικού του Αγίου Σάββα εκτός Παλαιστίνης έφτασε και στην Κωνσταντινούπολη, όπου η ακολουθία των Τυπικών μετεξελίσσεται, συγκεκριμένα στη Μονή της Ευεργέτιδος, έως ότου τα Τυπικά εντάχθηκαν στο πρώτο τμήμα της Θείας Λειτουργίας, αντικαθιστώντας τα αρχαιότερα αντίφωνα. Ο ψαλμός ρβ’ αντικαθιστά το Α’ Αντίφωνο (ρα’ ψαλμός), ο ρμε’ το Β’ Αντίφωνο (ρβ’ ψαλμός) και οι Μακαρισμοί το Γ’ Αντίφωνο (ρδ’ ψαλμός). Το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος επικράτησε σταδιακά στις Μονές και έπειτα στις ενοριακές συνάξεις. Η μεταγενέστερη εισαγωγή των Τυπικών, άρα και των Μακαρισμών, στη Θεία Λειτουργία φαίνεται από την απουσία οιασδήποτε αναφοράς στο Τυπικό της Μεγάλης Εκκλησίας του Θ’-Ι’ αι. (κώδικες Τ. Σταυρού 40 και Πάτμου 266), στο οποίο αναφέρονται μόνο τα τρία Αντίφωνα και αγνοείται η ύπαρξη των Τυπικών και των Μακαρισμών. Οι Μακαρισμοί, οι οποίοι παίρνουν τη θέση του Γ’ Αντιφώνου, αρχικά ψάλλονται κατά στίχο, με επαναλαμβανόμενο εφύμνιο την ομολογία του ευγνώμονος ληστού επί του Σταυρού «Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου» (Λκ. 23,42).

Η επιλογή του στίχου αυτού οφείλεται ίσως στη φρασεολογία του πρώτου στίχου των Μακαρισμών: «μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν». Ο πιστός προσεύχεται με ταπείνωση, τοποθετώντας τον εαυτό του στη θέση του ευγνώμονα ληστή και ζητά με τα ίδια λόγια από το Θεό να καταστεί μέτοχος της Επουράνιας Βασιλείας. Ο π. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος αναφέρει το ακόλουθο συμβολικό σχήμα. Οι δύο ψαλμοί των Τυπικών είναι η σκιά του Νόμου της Παλαιάς Διαθήκης και προετοίμασαν το έδαφος για την έλευση του Μεσσία. Οι Μακαρισμοί, οι οποίοι αποτελούν τον πυρήνα της διδασκαλίας του Ευαγγελίου, φανερώνουν την έλευση του Μεσσία και καλούν σε αρμόδια υποδοχή του και ομολογία του, όπως ο ευγνώμων ληστής, αλλά είναι και η νέα συμφωνία με το Χριστό, η οποία αναδεικνύει μακάριους, όσους τη συνάπτουν.

Οι ύμνοι που λειτουργούν, πλέον, ως εφύμνια των Μακαρισμών είναι μεταγενέστεροι και πολλοί, ονομάζονται και αυτοί Μακαρισμοί και συμψάλλονται με τους αντίστοιχους βιβλικούς κατά στίχο. Οι κυριότεροι ύμνοι εξ αυτών είναι εκείνοι της Οκτωήχου και της Παρακλητικής κατά τον ήχο της εβδομάδας, οι Μακαρισμοί του Όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής, του Όρθρου της Πέμπτης του Μεγάλου Κανόνος, οι αντίστοιχοι της Νεκρώσιμης Ακολουθίας, αλλά και ποικίλες άλλες εκδοχές τους στη χειρόγραφη παράδοση. Η θεματολογία των ύμνων αυτών περιστρέφεται κυρίως γύρω από την ομολογία του ληστή πάνω στο Σταυρό, δηλαδή το αρχικό εφύμνιο των Μακαρισμών. Σε περίπτωση μνήμης αγίου, στον Όρθρο της οποίας ψάλλεται Μεγάλη Δοξολογία, ως εφύμνια χρησιμοποιούνται τροπάρια της γ’ και στ’ ωδής του κανόνα.

Τα μοναστηριακά Τυπικά προκρίνουν την επιλογή των Τυπικών και των Μακαρισμών έναντι των Αντιφώνων, με πρώτο και κύριο το Τυπικό του Αγίου Σάββα. Το Τυπικό της Μονής Ευεργέτιδος του ΙΒ’ αι. (κώδικας Εθν. Βιβλ. Αθηνών 788) προβλέπει καθημερινή τέλεση της Θείας Λειτουργίας και μόνιμη χρήση των Τυπικών και των Μακαρισμών. Το ίδιο Τυπικό μαρτυρά ότι η Μονή Στουδίου, η τελετουργική επίδραση της οποίας βοήθησε τα μάλλα στον αφανισμό του ενοριακού τυπικού, καθώς συγκέρασε το μοναστικό με το ασματικό τυπικό, δεν ακολουθεί την ίδια τάξη, αλλά παραμένει στα Αντίφωνα. Η «Υποτύπωσις καταστάσεως της Μονής Στουδίου» (κώδικας Βατοπεδίου 322), όμως, μαρτυρά ότι υιοθετήθηκαν κι εκεί τα Τυπικά και οι Μακαρισμοί. Η «Διάταξη της Θείας Λειτουργίας» (κώδικας Παντελεήμονος 6277-770) του Πατριάρχου Φιλοθέου του Κόκκινου (ΙΔ’ αι.) προβλέπει την ψαλμωδία Τυπικών και Μακαρισμών. Η «Διάταξη» απηχεί το τυπικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας, αφού συγγράφηκε, ενόσω ο Φιλόθεος διατελούσε ηγούμενός της.

Οι νεώτερες τυπικές διατάξεις ορίζουν στην πλειονότητά τους την ψαλμωδία των Τυπικών και των Μακαρισμών τις Κυριακές και στη μνήμη μεγάλων Αγίων. Κατά τις δεσποτικές και θεομητορικές εορτές ορίζουν να λέγονται τα σχετικά αντίφωνα, ενώ τις καθημερινές τα αντίφωνα των καθημερινών. Τα τελευταία είναι τα πλέον ορθά και πιστά στους ψαλμούς των Αντιφώνων, αφού οι στίχοι τους προέρχονται από αυτούς, ενώ τα φερόμενα ως Αντίφωνα των Κυριακών προσπαθούν να συμβιβάσουν τις δύο διατάξεις. Τα τελευταία τηρούν το τυπικό των Αντιφώνων, αλλά χρησιμοποιούν στίχους από τους ψαλμούς των Τυπικών. Η σύγχρονη ενοριακή πρακτική έχει απωθήσει τη ψαλμωδία των Τυπικών και των Μακαρισμών, κυρίως λόγω συντομίας, ενώ η μελώδηση των Αντιφώνων εκφράζει την αυθεντική, ενοριακή, τυπική διάταξη, σύμφωνα με το ασματικό – ενοριακό τυπικό.

Η αρχαιότητα των Αντιφώνων έναντι των Τυπικών και των Μακαρισμών στη Θεία Λειτουργία φαίνεται από: α) Μεταξύ των δευτέρων παρεμβάλλονται διακονικές και ιερατικές εκφωνήσεις, αλλά και οι ευχές των Αντιφώνων. Η διάταξη αυτή υπάρχει μόνο στη Θεία Λειτουργία και όχι στις υπόλοιπες ακολουθίες, στις οποίες απαντώνται. β) Το σύνηθες εισοδικό «Δεύτε Προσκυνήσωμεν» είναι στίχος του 94ου Ψαλμού, ο οποίος κατείχε τη θέση των Μακαρισμών και είναι το αρχαιότερο στοιχείο του πρώτου τμήματος της Θείας Λειτουργίας.

Η Θεία Λειτουργία, μέχρι τον Ζ’ αι., εκκινούσε με την είσοδο κλήρου και λαού διά σιγής στο ναό και ακολουθούσαν απευθείας τα αναγνώσματα. Η τάξη αυτή υφίσταται έως και την εποχή του Μαξίμου του Ομολογητού. Την εισαγωγή του 94ου ψαλμού τον αιώνα αυτό ακολούθησε στις αρχές του Η’ αι. η ένταξη άλλων δύο ψαλμών, του ρα’ και ρβ’, τρεις συνολικά, στον τύπο της Αγίας Τριάδας. Ο Γερμανός ΚΠόλεως μνημονεύει την ύπαρξη αυτών των ψαλμών σε αντιφωνική μελώδηση σύμφωνα με τον ασματικό τρόπο στο έργο του: «Ιστορία Εκκλησιαστική και Μυστική Θεωρία». Τη ίδια διάταξη αναφέρουν και όλοι οι επόμενοι βυζαντινοί υπομνηματιστές.

Βιβλιογραφία:
Βιολάκη Γ., Τυπικόν της του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας, Σειρά: Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη, εκδ. Βασ. Δ. Σαλίβερου, Αθήναι χ.χ. 

Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006. 

Παρασκευόπουλου Γ. Χ., Ερμηνευτική Επιστασία επί της Θείας Λειτουργίας, εκδοτικός οίκος Χαρ. και Ιω. Καγιάφα, Πάτραι 1958. 

Ρήγα Γ., Τυπικόν, Σειρά: Λειτουργικά Βλατάδων, αρ. 1, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1994. 

Τρεμπέλα Παν. Ν., Αι Τρεις Λειτουργίαι κατά τους εν Αθήναις Κώδικας, εκδίδεται υπό της Μ. Πατριαρχικής Επιστημονικής Επιτροπής προς αναθεώρησιν και έκδοσιν των λειτουργικών βιβλίων, Αθήναι 1935. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Δ’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 20062. 

Του Ιδίου, Τελετουργικά Θέματα, τ. Γ’, Σειρά «Λογική Λατρεία», αρ. 16, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2007.