Η μετάθεση των Μεγάλων Ωρών των Χριστουγέννων
και οι τελετουργικές συνέπειές της.
Γεωργίου Ζαραβέλα
Θεολόγου
ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ
Οι Μεγάλες και Βασιλικές Ώρες των Χριστουγέννων συνιστούν ακολουθίες που συνδέονται με το λειτουργικό κύκλο του Αγίου Δωδεκαημέρου και προετοιμάζουν κατάλληλα την εκκλησιαστική σύναξη για τον εορτασμό της Χριστού Γέννας. Οι Ώρες είναι τέσσερις πανομοιότυπες ακολουθίες, οι οποίες αρχικά τελούνταν διακριτά, η καθεμία σε συγκεκριμένη ώρα της ημέρας του βυζαντινού ωρολογίου, από την οποία λαμβάνουν και την ονομασία τους (Α’ Ώρα, Γ’ Ώρα κ.λπ.). Οι σύγχρονες τυπικές διατάξεις ορίζουν τη συνημμένη τέλεσή τους το πρωί της παραμονής των Χριστουγέννων, μετά το πέρας της ακολουθίας του Όρθρου, πριν από τον Εσπερινό και τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου.
Η ημέρα της τέλεσής τους αλλάζει, εφόσον η παραμονή των Χριστουγέννων τυχαίνει ημέρα Σάββατο ή Κυριακή. Οι ακολουθίες των Ωρών καταλυμπάνονται κατά τις ημέρες αυτές, δηλαδή δεν ψάλλονται, λόγω του πανηγυρικού χαρακτήρα των ημερών. Η Εκκλησία, όμως, μπροστά στον κίνδυνο να χαθούν από το λειτουργικό προσκήνιο, τις μετέθεσε για την αμέσως προηγούμενη Παρασκευή, ώστε να ωφεληθούν τα μέλη της εκκλησιαστικής κοινότητας από το περιεχόμενό τους και να προετοιμαστούν κατάλληλα για τη μετοχή στη Δεσποτική Εορτή. Οι Μεγάλες Ώρες, μάλιστα, εάν μετατεθούν για την Παρασκευή, δεν τελείται κατά την ημέρα αυτή η Θεία Λειτουργία, ώστε να επισημανθεί η ιδιαίτερη σημασία τους, να εντυπωθούν τα νοήματα των ακολουθιών και να μην επιβαρυνθεί χρονικά η ακολουθία της ημέρας.
Οι παλαιότερες τυπικές διατάξεις είναι πιο αυστηρές, σχετικά με τη δυνατότητα τέλεσης των Μεγάλων Ωρών. Το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος ΚΠόλεως δεν μεταθέτει τις ακολουθίες σε άλλη μέρα. Το μόνο στοιχείο που διατηρεί είναι τα δώδεκα ιδιόμελα του Σωφρονίου Ιεροσολύμων, τρία για κάθε ακολουθία των Ωρών, τα οποία κατανέμει στα στιχηρά και τα απόστιχα του Εσπερινού και Όρθρου της παραμονής. Το Τυπικό της Μονής Μεσσήνης διατυπώνει τη σύγχρονη περί μεταθέσεως πρακτική, η οποία είναι καταλληλότερη και πιο συντηρητική, σε σχέση με την απάλειψη των Ωρών του Τυπικού της Ευεργέτιδος.
Η μετάθεση αυτή είναι σαφώς επηρεασμένη από το πρότυπο σύνθεσης των ακολουθιών, δηλαδή τις Μεγάλες Ώρες της Μεγάλης Παρασκευής, κατά μίμηση των οποίων συντέθηκαν οι Ώρες των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων από τον Σωφρόνιο Ιεροσολύμων (Ζ’ αι.). Ο Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπάς Ναυπλίου, επηρεασμένος από την κίνηση του Σωφρονίου συνέθεσε τον ΙΣΤ’ αι. ανάλογη ακολουθία για την Πεντηκοστή, κατά μίμηση των τροπαρίων των Ωρών των Θεοφανείων. Η εν λόγω ακολουθία αρχικά εντάχθηκε στα λειτουργικά βιβλία, αλλά σταδιακά εξέπεσε της λειτουργικής χρήσης, σταμάτησε να εκδίδεται και περίπεσε σε αφάνεια.
Ο περιορισμός τέλεσης τελείας Θείας Λειτουργίας κατά την ημέρα αυτή δεν ήταν πάντοτε αυστηρός. Χειρόγραφα ευχολόγια μαρτυρούν πως υπάρχει η δυνατότητα να τελεστεί ένας ειδικός τύπος ακολουθίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων κατά το πρότυπο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ώστε να μην τελεσθεί, αφενός, Θεία Λειτουργία στην πλήρη μορφή της και να δοθεί, αφετέρου, η δυνατότητα στους πιστούς να μεταλάβουν το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Η πρακτική αυτή δεν ήταν άγνωστη σε παλαιότερες εποχές, αφού επεκτεινόταν και σε άλλες αλειτούργητες ημέρες του εκκλησιαστικού έτους, όπως η Τετάρτη και η Παρασκευή της εβδομάδος των Απόκρεω. Η σύγχρονη λειτουργική πρακτική, όμως, δεν μαρτυρά κάτι όμοιο.
Οι Μεγάλες Ώρες, εφόσον ψαλλούν την Παρασκευή, αποφορτίζουν τον λειτουργικό όγκο της πρωινής ακολουθίας της παραμονής των Χριστουγέννων, οπότε τελείται ο όρθρος της ΚΔ’ Δεκεμβρίου με τη Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου και όχι του Μεγάλου Βασιλείου. Η τελευταία μετατίθεται στην αρχαία θέση της και καθίσταται η κυρίαρχη, πανηγυρική Θεία Λειτουργία της ημέρας των Χριστουγέννων. Ο Εσπερινός της Εορτής δεν τελείται πλέον το πρωί της παραμονής, μετά την απόλυση των Μεγάλων Ωρών και συνημμένος με τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, αλλά στη φυσική θέση του, μαζί με τη λιτή και τα απόστιχά του, τα οποία σε κάθε άλλη περίπτωση ψάλλονταν είτε κατά το Μέγα Απόδειπνο, είτε στο εόρτιο μεσονυκτικό πριν από τον Όρθρο της Εορτής.
Η αδυναμία τέλεσης της Θείας Λειτουργίας στην περίπτωση μετάθεσης των Ωρών την Παρασκευή οφείλεται στην πλήρη νηστεία, η οποία στις μονές γινόταν μέχρι την Θ’ Ώρα, οπότε η νηστεία λυόταν. Η τέλεση της Λειτουργίας του Βασιλείου, εφόσον η παραμονή τύχει κάθε άλλη μέρα είναι δυνατή, αφού γίνεται σε μετάθεση της αρχικά εσπερινής Θείας Λειτουργίας της παννυχίδας των Χριστουγέννων. Η τελευταία μετατέθηκε, κυρίως για πρακτικούς λόγους, το πρωί της παραμονής.
Η αυστηρότατη νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής με την αδυναμία τέλεσης Θείας Λειτουργίας, αφού δεν συμβαδίζει ο πανηγυρικός χαρακτήρας της με το εορτολογικό περιεχόμενο της ημέρας, κληροδότησε το φαινόμενο αυτό και στη παραμονή των Χριστουγέννων, η οποία είναι ημέρα νηστείας. Οι Μεγάλες Ώρες, εφόσον είναι στοιχείο με προέλευση τη νηστίσιμη Μεγάλη Παρασκευή, δεν μπορούν να συνυπάρξουν με το πανηγυρικό πλαίσιο του Σαββατοκύριακου και μετατίθενται για την προηγούμενη Παρασκευή.
Η ημέρα που θα ψαλλούν είναι προεόρτια και όχι η παραμονή των Χριστουγέννων, οπότε υφίστανται ορισμένες τυπικές μεταβολές, εκτός από το ανεκτέλεστο της Θείας Λειτουργίας. α) Της ακολουθίας των Ωρών προηγείται ο Όρθρος της ημέρας (22 ή 23 Δεκεμβρίου, ανάλογα εάν θα είναι η παραμονή Σάββατο ή Κυριακή) και όχι ο Όρθρος της παραμονής, ο οποίος θα ψαλλεί στην οικεία θέση του. β) Το απολυτίκιο της παραμονής «Απεγράφετο ποτέ» δεν βρίσκεται πριν από τα Ιδιόμελα κάθε Ώρας, αλλά αντικαθίσταται από το αντίστοιχο ποεόρτιο «Ετοιμάζου Βηθλεέμ», το οποίο ψάλλεται στις ακολουθίες όλων των προεόρτιων ημερών, μεταξύ 20 και 23 Δεκεμβρίου. Η ακολουθία των Τυπικών, η οποία τοποθετείται στο λειτουργικό βιβλίο του Μηναίου μετά την Θ΄ Ώρα, αναγιγνώσκεται, αφού δεν τελείται το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας και ακολουθεί η απόλυση της Σύναξης.
Η ημέρα της τέλεσής τους αλλάζει, εφόσον η παραμονή των Χριστουγέννων τυχαίνει ημέρα Σάββατο ή Κυριακή. Οι ακολουθίες των Ωρών καταλυμπάνονται κατά τις ημέρες αυτές, δηλαδή δεν ψάλλονται, λόγω του πανηγυρικού χαρακτήρα των ημερών. Η Εκκλησία, όμως, μπροστά στον κίνδυνο να χαθούν από το λειτουργικό προσκήνιο, τις μετέθεσε για την αμέσως προηγούμενη Παρασκευή, ώστε να ωφεληθούν τα μέλη της εκκλησιαστικής κοινότητας από το περιεχόμενό τους και να προετοιμαστούν κατάλληλα για τη μετοχή στη Δεσποτική Εορτή. Οι Μεγάλες Ώρες, μάλιστα, εάν μετατεθούν για την Παρασκευή, δεν τελείται κατά την ημέρα αυτή η Θεία Λειτουργία, ώστε να επισημανθεί η ιδιαίτερη σημασία τους, να εντυπωθούν τα νοήματα των ακολουθιών και να μην επιβαρυνθεί χρονικά η ακολουθία της ημέρας.
Οι παλαιότερες τυπικές διατάξεις είναι πιο αυστηρές, σχετικά με τη δυνατότητα τέλεσης των Μεγάλων Ωρών. Το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος ΚΠόλεως δεν μεταθέτει τις ακολουθίες σε άλλη μέρα. Το μόνο στοιχείο που διατηρεί είναι τα δώδεκα ιδιόμελα του Σωφρονίου Ιεροσολύμων, τρία για κάθε ακολουθία των Ωρών, τα οποία κατανέμει στα στιχηρά και τα απόστιχα του Εσπερινού και Όρθρου της παραμονής. Το Τυπικό της Μονής Μεσσήνης διατυπώνει τη σύγχρονη περί μεταθέσεως πρακτική, η οποία είναι καταλληλότερη και πιο συντηρητική, σε σχέση με την απάλειψη των Ωρών του Τυπικού της Ευεργέτιδος.
Η μετάθεση αυτή είναι σαφώς επηρεασμένη από το πρότυπο σύνθεσης των ακολουθιών, δηλαδή τις Μεγάλες Ώρες της Μεγάλης Παρασκευής, κατά μίμηση των οποίων συντέθηκαν οι Ώρες των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων από τον Σωφρόνιο Ιεροσολύμων (Ζ’ αι.). Ο Νικόλαος Μαλαξός, πρωτοπαπάς Ναυπλίου, επηρεασμένος από την κίνηση του Σωφρονίου συνέθεσε τον ΙΣΤ’ αι. ανάλογη ακολουθία για την Πεντηκοστή, κατά μίμηση των τροπαρίων των Ωρών των Θεοφανείων. Η εν λόγω ακολουθία αρχικά εντάχθηκε στα λειτουργικά βιβλία, αλλά σταδιακά εξέπεσε της λειτουργικής χρήσης, σταμάτησε να εκδίδεται και περίπεσε σε αφάνεια.
Ο περιορισμός τέλεσης τελείας Θείας Λειτουργίας κατά την ημέρα αυτή δεν ήταν πάντοτε αυστηρός. Χειρόγραφα ευχολόγια μαρτυρούν πως υπάρχει η δυνατότητα να τελεστεί ένας ειδικός τύπος ακολουθίας των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων κατά το πρότυπο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, ώστε να μην τελεσθεί, αφενός, Θεία Λειτουργία στην πλήρη μορφή της και να δοθεί, αφετέρου, η δυνατότητα στους πιστούς να μεταλάβουν το Σώμα και το Αίμα του Κυρίου. Η πρακτική αυτή δεν ήταν άγνωστη σε παλαιότερες εποχές, αφού επεκτεινόταν και σε άλλες αλειτούργητες ημέρες του εκκλησιαστικού έτους, όπως η Τετάρτη και η Παρασκευή της εβδομάδος των Απόκρεω. Η σύγχρονη λειτουργική πρακτική, όμως, δεν μαρτυρά κάτι όμοιο.
Οι Μεγάλες Ώρες, εφόσον ψαλλούν την Παρασκευή, αποφορτίζουν τον λειτουργικό όγκο της πρωινής ακολουθίας της παραμονής των Χριστουγέννων, οπότε τελείται ο όρθρος της ΚΔ’ Δεκεμβρίου με τη Θεία Λειτουργία του ιερού Χρυσοστόμου και όχι του Μεγάλου Βασιλείου. Η τελευταία μετατίθεται στην αρχαία θέση της και καθίσταται η κυρίαρχη, πανηγυρική Θεία Λειτουργία της ημέρας των Χριστουγέννων. Ο Εσπερινός της Εορτής δεν τελείται πλέον το πρωί της παραμονής, μετά την απόλυση των Μεγάλων Ωρών και συνημμένος με τη Θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, αλλά στη φυσική θέση του, μαζί με τη λιτή και τα απόστιχά του, τα οποία σε κάθε άλλη περίπτωση ψάλλονταν είτε κατά το Μέγα Απόδειπνο, είτε στο εόρτιο μεσονυκτικό πριν από τον Όρθρο της Εορτής.
Η αδυναμία τέλεσης της Θείας Λειτουργίας στην περίπτωση μετάθεσης των Ωρών την Παρασκευή οφείλεται στην πλήρη νηστεία, η οποία στις μονές γινόταν μέχρι την Θ’ Ώρα, οπότε η νηστεία λυόταν. Η τέλεση της Λειτουργίας του Βασιλείου, εφόσον η παραμονή τύχει κάθε άλλη μέρα είναι δυνατή, αφού γίνεται σε μετάθεση της αρχικά εσπερινής Θείας Λειτουργίας της παννυχίδας των Χριστουγέννων. Η τελευταία μετατέθηκε, κυρίως για πρακτικούς λόγους, το πρωί της παραμονής.
Η αυστηρότατη νηστεία της Μεγάλης Παρασκευής με την αδυναμία τέλεσης Θείας Λειτουργίας, αφού δεν συμβαδίζει ο πανηγυρικός χαρακτήρας της με το εορτολογικό περιεχόμενο της ημέρας, κληροδότησε το φαινόμενο αυτό και στη παραμονή των Χριστουγέννων, η οποία είναι ημέρα νηστείας. Οι Μεγάλες Ώρες, εφόσον είναι στοιχείο με προέλευση τη νηστίσιμη Μεγάλη Παρασκευή, δεν μπορούν να συνυπάρξουν με το πανηγυρικό πλαίσιο του Σαββατοκύριακου και μετατίθενται για την προηγούμενη Παρασκευή.
Η ημέρα που θα ψαλλούν είναι προεόρτια και όχι η παραμονή των Χριστουγέννων, οπότε υφίστανται ορισμένες τυπικές μεταβολές, εκτός από το ανεκτέλεστο της Θείας Λειτουργίας. α) Της ακολουθίας των Ωρών προηγείται ο Όρθρος της ημέρας (22 ή 23 Δεκεμβρίου, ανάλογα εάν θα είναι η παραμονή Σάββατο ή Κυριακή) και όχι ο Όρθρος της παραμονής, ο οποίος θα ψαλλεί στην οικεία θέση του. β) Το απολυτίκιο της παραμονής «Απεγράφετο ποτέ» δεν βρίσκεται πριν από τα Ιδιόμελα κάθε Ώρας, αλλά αντικαθίσταται από το αντίστοιχο ποεόρτιο «Ετοιμάζου Βηθλεέμ», το οποίο ψάλλεται στις ακολουθίες όλων των προεόρτιων ημερών, μεταξύ 20 και 23 Δεκεμβρίου. Η ακολουθία των Τυπικών, η οποία τοποθετείται στο λειτουργικό βιβλίο του Μηναίου μετά την Θ΄ Ώρα, αναγιγνώσκεται, αφού δεν τελείται το μυστήριο της Θείας Λειτουργίας και ακολουθεί η απόλυση της Σύναξης.
Βιβλιογραφία:
Αλεξόπουλου Στεφ., «Οι Ακολουθίες των Ωρών και των Μεγάλων Ωρών: Ιστορία και Θεολογία», Πρακτικά ΙΕ’ Πανελληνίου Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων: Οι Ακολουθίες του Νυχθημέρου, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 33, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2015, σ. 165-244.
Αλεξόπουλου Στεφ., «Οι Ακολουθίες των Ωρών και των Μεγάλων Ωρών: Ιστορία και Θεολογία», Πρακτικά ΙΕ’ Πανελληνίου Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων: Οι Ακολουθίες του Νυχθημέρου, Σειρά: Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 33, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2015, σ. 165-244.
Παπαγιάννη Κων., Σύστημα Τυπικού των ιερών ακολουθιών του όλου ενιαυτού, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.
Ρήγα Γ., Τυπικόν, Σειρά: Λειτουργικά Βλατάδων, αρ. 1, εκδ. Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1994.
Σκαλτσή Παν. Ι., Λειτουργικές Μελέτες, τ. ΙΙ, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2006.
Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Ε’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2003.
Του Ιδίου, Τελετουργικά Θέματα, τ. Γ’, Σειρά «Λογική Λατρεία», αρ. 16, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2007.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σχόλιο Ιστολογίου
Οι απόψεις που εκφράζονται, απηχούν την προσωπική γνώμη του εκάστοτε γράφοντος.
Γράψτε το σχόλιό σας και απλά περιμένετε λίγες ώρες μέχρι να το δείτε δημοσιευμένο.
Σχόλια που τηρούν στοιχειώδη κανόνες ευπρέπειας είναι αυτονόητο ότι αποτελούν αφορμή διαλόγου και ουδέποτε θα λογοκριθούν.
Δεν επιτρέπονται σχόλια που συκοφαντούν κάποιο πρόσωπο, που περιέχουν υβριστικούς χαρακτηρισμούς κλπ. Για τον λόγο αυτό ενεργοποιήθηκε η προ-έγκριση για να αποφευχθούν κρούσματα προσβλητικής συμπεριφοράς διότι οφείλουμε να διαφυλάξουμε την αξιοπρέπεια του ιστολογίου μας.
Ανώνυμα σχόλια ή σχόλια με ψευδώνυμο ενδέχεται να διαγραφούν για την διαφύλαξη της ποιότητας. Τα σχόλια δεν είναι πεδίο στείρας αντιπαράθεσης αλλά προβληματισμού και γόνιμου διαλόγου.