Τελετουργικά θέματα (νη΄) Η εξέλιξη της Θείας Λειτουργίας Ιακώβου του Αδελφοθέου και σύγχρονες τελετουργικές σημειώσεις.

Η εξέλιξη της Θείας Λειτουργίας Ιακώβου του Αδελφοθέου 

και σύγχρονες τελετουργικές σημειώσεις.

Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Στη λειτουργική ζωή της Χριστιανικής Εκκλησίας συναντούμε ανά τους αιώνες ποικιλία λειτουργικών τύπων, δηλαδή τελετουργικών εκδοχών του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας. Έως και τον ΙΒ’ αιώνα κάθε τοπική Εκκλησία, στα πλαίσια του πενταρχικού θεσμού διοίκησης του εκκλησιαστικού οργανισμού, είχε ιδιαίτερο λατρευτικό τυπικό, εκφραζόμενο από τους λειτουργικούς τύπους. Η Αντιοχειανή λειτουργική παράδοση, μεταξύ των άλλων, χαρακτηρίζεται από το λειτουργικό τύπο του Αποστόλου Ιακώβου του Αδελφοθέου.

1. Ιστορία και εξέλιξη του λειτουργικού τύπου.

Η υπό το όνομα του Αδελφοθέου Θεία Λειτουργία συναντάται στον Δυτικό Συριακό ή Αντιοχειανό λειτουργικό τύπο. Η απόδοση της συγγραφής της στον Απόστολο Ιάκωβο τον Αδελφόθεο και πρώτο επίσκοπο Ιεροσολύμων θεμελιώνεται στη διαμόρφωσή της στα Ιεροσόλυμα, αλλά και στο γεγονός ότι εκπροσωπεί τη λειτουργική παράδοση της Αγίας Πόλης. Ο πυρήνας της Θείας Λειτουργίας είναι σαφώς αποστολικός, αλλά η ενιαία, πρώτη μορφή της δεν είναι παλαιότερη του Δ’ αιώνα. Το κείμενο της Λειτουργίας μαρτυρεί την αρχαιότητά της, καθώς σε αιτήσεις αναφέρονται οι κακοπάθειες των χριστιανών από τους διωγμούς, οι εξορίες, οι φυλακίσεις και η καταναγκαστική εργασία σε μεταλλεία. Η Λειτουργία του Ιακώβου γράφηκε πρωτότυπα στα ελληνικά, ενώ, αργότερα, μεταφράστηκε στα συριακά και άλλες γλώσσες. 

Η αποστολική καταβολή της, πέραν του κεντρικού πυρήνα της, μπορεί να χαρακτηριστεί ως αδύνατη. Ο Π. Τρεμπέλας θεωρεί ότι, εάν ήταν προϊόν της συγγραφικής πένας του Αποστόλου Ιακώβου, θα βρισκόταν στον Κανόνα της Καινής Διαθήκης, χωρίς αυτό να αμφισβητεί τον αρχέγονο χαρακτήρα της, αφού υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα που θεμελιώνουν την αρχαιότητά της: α) Τελείται έως σήμερα σε συριακή μετάφραση από τις Προχαλκηδόνιες Αρχαίες Ανατολικές Εκκλησίες, οι οποίες αποκόπηκαν από την κοινωνία με τον υπόλοιπο χριστιανικό κόσμο από την Δ’ Οικουμενική Σύνοδο και εξής. β) Περιγράφεται επακριβώς στην Ε’ Μυσταγωγική Κατήχηση του Κυρίλλου Ιεροσολύμων. γ) Επιμέρους σημεία του κειμένου της συναινούν στην αρχαϊκή καταγωγή της. Μαρτυρίες σχετικά με την Λειτουργία του Ιακώβου συναντούμε διαχρονικά στην πατερική συγγραφική παράδοση, όπως και στον λβ’ κανόνα της Πενθέκτης - «εν Τρούλλω» Οικουμενικής Συνόδου.

Η Θεία Λειτουργία του Αποστόλου Ιακώβου ήταν γνωστή σε Ανατολή και Δύση ήδη από τον Δ’ αι., αφού οι προσκυνηματικές περιηγήσεις πιστών στους Αγίους Τόπους ευνόησαν τη διάδοσή της. Η λειτουργική ακτινοβολία των Ιεροσολύμων και το κύρος του αποστολικού ονόματος υπό το οποίο φέρεται συνετέλεσαν αποτελεσματικά στην ταχεία διάδοσή της εκτός Ιεροσολύμων, αφού νωρίς υιοθετήθηκε στο λειτουργικό τυπικό της Εκκλησίας της Αντιόχειας. Η πρόσληψή της από την αντιοχειανή λειτουργική παράδοση μπορεί να οριστεί στον Ε’ αι., μεταξύ του 397, έτος μετάβασης του ιερού Χρυσοστόμου από την Αντιόχεια στην Κωνσταντινούπολη, και του 431, οπότε οι σχέσεις των δύο Εκκλησιών είχαν διαρραγεί, λόγω του αιτήματος αναγνώρισης της πατριαρχικής περιωπής των Ιεροσολύμων. 

Η αρχαϊκή μορφή της Ιακώβειας Λειτουργίας δέχθηκε ποικίλες επιδράσεις, κυρίως από τον Ε’ αι. κ. εξ., γνωρίζοντας ιδιαίτερη ανάπτυξη έως και την Εικονομαχία. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται: α) Η προσθήκη ευχών των Γρηγορίου του Θεολόγου και Μεγάλου Βασιλείου, β) Η υιοθέτηση του Τρισάγιου Ύμνου (Ε’-Στ’ αι.), γ) Η εισαγωγή του εισοδικού ύμνου -ποιήματος του αυτοκράτορα Ιουστινιανού «Ο Μονογενής Υιός» (Στ’-Ζ’ αι.), δ) Ο Χερουβικός Ύμνος ή το σχετικό αντ’ αυτού τροπάριο, ε) Η Μεγάλη Είσοδος, στ) Το Σύμβολο της Πίστεως και ζ) Το Μεγαλυνάριο της Θεοτόκου.

Η Θεία Λειτουργία του Αποστόλου Ιακώβου περνά, μετεικονομαχικά, σε σταδιακή αχρησία, λόγω της αραβικής κατάκτησης των Πατριαρχείων της Ανατολής, κυρίως των Ιεροσολύμων και της Αντιοχείας, όπου ήταν ο βασικός λειτουργικός τύπος. Η λειτουργική παράδοσή τους αφομοιώνεται, σταδιακά, από τη βυζαντινή λειτουργική παράδοση, η οποία ασκεί ασφυκτική τελετουργική επίδραση επ’ αυτών, με αποκορύφωμα τον ΙΒ’ αι. Η Θεία Λειτουργία του Ιακώβου αντικαθίσταται, συνεπώς, από τις βυζαντινές Θείες Λειτουργίες του Μεγάλου Βασιλείου και του ιερού Χρυσοστόμου, όπως τις γνωρίζουμε σε γενικές γραμμές έως σήμερα.

Η αφάνεια στην οποία περιήλθε άδοξα η Λειτουργία του Ιακώβου σταματά τον ΙΘ’ αι. με την αναγέννηση των λειτουργικών σπουδών, αφού επανεκτιμάται η αξία των περιθωριοποιημένων αρχαίων λειτουργικών τύπων, οι οποίοι επιστρέφουν δειλά σε λειτουργική χρήση. Ο υπό το όνομα του Ιακώβου είναι ο πρώτος λειτουργικός τύπος που τελείται ξανά, ως η μητρική μορφή των αδιάκοπα έως σήμερα τελουμένων βυζαντινών λειτουργιών και καθιερώνεται η τέλεσή του την ημέρα μνήμης του Αποστόλου (23 Οκτωβρίου), αλλά και την Κυριακή μετά τη Χριστού Γέννηση, οπότε και εορτάζεται η μνήμη του μαζί με τον Προφητάνακτα Δαυίδ και τον Ιωσήφ τον Μνήστορα.

2. Τελετουργικές σημειώσεις για την ορθή τέλεση.

Η αρχαιοπρεπής δομή της Λειτουργίας του Αποστόλου Ιακώβου συνεπάγεται ορισμένες μεταβολές στη σύγχρονη λειτουργική τάξη:

α) Η διαρρύθμιση εντός του Ιερού Βήματος αλλάζει: 1. Η Αγία Τράπεζα εκκενώνεται και παραμένουν σε αυτή μόνο το ειλητό ή το αντιμίνσιο και τα δύο κηροπήγια. 2. Η ανατολική πλευρά της ελευθερώνεται από κάθε εμπόδιο (Εσταυρωμένος, εξαπτέρυγα κ.α. στοιχεία που κακώς βρίσκονται εκεί γενικώς) και τοποθετείται πόδιο, επί του οποίου θα στέκεται κατά την τέλεσή της ο λειτουργός. 3. Στην ανατολική πλευρά της Αγίας Τράπεζας τοποθετείται κινητό σύνθρονο, όπου θα σταθεί ο λειτουργός επίσκοπος και οι συλλειτουργούντες κληρικοί ή απλά θρονία εάν δεν προΐσταται αρχιερέας.

β) Η Αγία Τράπεζα μπορεί κατά άκρα οικονομία να μεταφερθεί στο σολέα του ναού, εάν η επικοινωνία με το λαό είναι δυσχερής, λόγω στενότητας της Ωραίας Πύλης. Στην περίπτωση αυτή τοποθετείται στο σολέα του ναού ξύλινο τραπέζι, το οποίο εφεξής μπορεί να χρησιμοποιηθεί μόνο για την επιτέλεση της αναίμακτης ιερουργίας. Το τραπέζι οφείλει να είναι ευπρεπισμένο με κατάλληλα καλύμματα, το αντιμίνσιο με συραμμένα ιερά λείψανα ή/και σχετική θήκη με αυτά και δύο κηροπήγια. Η μετάθεση της Αγίας Τράπεζας εκτός του Ιερού Βήματος είναι καλό να αποφεύγεται, αφού το θυσιαστήριο του ναού είναι ένα και μοναδικό και δεν πρέπει να αμελείται. 

γ) Στη βόρεια πλευρά του σολέα τοποθετείται μικρό τραπέζι, πάνω στο οποίο εναποτίθενται οι προσφορές των πιστών, το νάμα, το ύδωρ, το θυμίαμα, τα ιερά σκεύη, ο αέρας - κάλυμμα των ιερών σκευών και ότι άλλο είναι αναγκαίο. Το τραπέζι τοποθετείται στα πρότυπα του παλαιοχριστιανικού διακονικού, όπου οι διάκονοι συγκέντρωναν τα υπό των πιστών προσφερόμενα, επέλεγαν τα καλύτερα εξ αυτών, προετοίμαζαν τα Τίμια Δώρα, τα οποία και εισήγαγαν στον ναό κατά τη Μεγάλη Είσοδο. Στη νότια πλευρά του σολέα τοποθετείται δισκέλι για τα αναγνώσματα, τις στιχολογίες του αναγνώστη και το κήρυγμα. Το Ευαγγέλιο μπορεί να αναγνωσθεί από εκεί, τον Άμβωνα ή την Ωραία Πύλη.

δ) Η ενδυμασία των λειτουργών προσαρμόζεται σε πρότυπα παλαιοχριστιανικά, αφού φέρουν ότι πιο απλό γίνεται, κατά προτίμηση σε λευκό χρώμα. Ο επίσκοπος δεν φέρει μίτρα, ράβδο, εγκόλπιο και σάκκο, αλλά πολυσταύριο φελόνιο και απλής τεχνικής, στενό, λευκό ωμοφόριο, κατασκευασμένο αποκλειστικά από μαλλί, με κόκκινους ή μαύρους σταυρούς επ’ αυτού. Οι πρεσβύτεροι φέρουν απλή λευκή στολή, χωρίς τα διακριτικά των οφικίων τους. Σε συλλείτουργο ιερέων, ο πρώτος εξ αυτών μπορεί να φορά πορφυρό φελόνιο.

ε) Η Λειτουργία ξεκινά και ολοκληρώνεται συμβατικά από το χώρο του διακονικού, στο δεξί κλίτος του Ιερού Βήματος, όπου ο λειτουργός ενδύεται τα άμφια, μπροστά στο Ιερό Ευαγγέλιο· από εκεί ξεκινά η πομπή προς την Αγία Τράπεζα και εκεί καταλήγει μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας. Η Αγία Τράπεζα χρησιμοποιείται αποκλειστικά και μόνο για την τέλεση της Θείας Λειτουργίας και δεν φορτώνεται με περιττά στοιχεία όπως καντήλια, σταυρούς, λειτουργικά εγχειρίδια κ.λπ. Η πράξη αυτή έχει διατηρηθεί αναλλοίωτη από τη Δυτική Εκκλησία, ιδίως μετά τη Β’ Βατικανή Σύνοδο, δυστυχώς όχι και από την Ορθόδοξη.

στ) Η μετάληψη των πιστών διαφέρει από τη συνήθη, αφού υπάρχουν τέσσερις δυνατοί τρόποι. 1) Οι πιστοί προσέρχονται με τάξη και ήσυχα σχηματίζοντας σειρά μπροστά από τον πρεσβύτερο, ο οποίος τοποθετεί στο στόμα τους μικρό τεμάχιο του Σώματος. Ο διάκονος, ακολούθως, μεταδίδει το Αίμα στα χείλη τους απευθείας από το ποτήριο. Εάν ο λειτουργός είναι ένας, μεταλαμβάνουν όλοι οι πιστοί με τη σειρά από το Σώμα και στη συνέχεια μεταλαμβάνουν με την ίδια σειρά και από το Αίμα. Ο τρόπος αυτός είναι ο αρχαιότερος, περιγράφεται από τον Κύριλλο Ιεροσολύμων στην Ε’ Μυσταγωγική Κατήχηση και τελείται ακριβώς όπως η μετάληψη των κληρικών στο Ιερό Βήμα. 2) Η μέθοδος που ακολουθείται είναι η ίδια, με τη διαφορά ότι ο λειτουργός εμβαπτίζει τη μερίδα του Σώματος στο Αίμα πριν την εναποθέσει στο στόμα του πιστού και χωρίς να μεταλαμβάνουν ξεχωριστά το Αίμα. 3) Η ίδια τακτική με τον πρώτο τρόπο, με τη διαφορά ότι η μετάληψη του Αίματος γίνεται με λαβίδα, δηλαδή μέσω του ειδικού κουταλιού για την κοινωνία των πιστών. Ο τρόπος αυτός συνιστά την αρχαία Αλεξανδρινή μέθοδο κοινωνίας. 4) Η συνήθης μέθοδος μετάληψης Σώματος και Αίματος με τη λαβίδα, όπως γίνεται σε κάθε Θεία Λειτουργία του ι. Χρυσοστόμου ή του Μεγάλου Βασιλείου. Η επιλογή του τρόπου μετάληψης επαφίεται καθαρά στην κρίση του λειτουργού και τις δυνατότητες της ευχαριστιακής σύναξης.

Η αρχαιοπρεπής Θεία Λειτουργία του Αποστόλου Ιακώβου είναι σπουδαία για την ευχαριστιακή κοινότητα. Η τέλεσή της είναι πολλαπλά ευεργετική, αφού ανανεώνει και αναρριπίζει τη λειτουργική ευσέβεια και τα ενδιαφέροντα των πιστών, ενώ καθιστά όλους τους μετέχοντες σε κοινωνούς του τρόπου λατρείας άλλων περιοχών και εποχών, γνωστοποιώντας διαφορετικές λειτουργικές μορφές της χριστιανικής οικουμένης. Η επιτέλεση του λειτουργικού τύπου του Αποστόλου Ιακώβου κεντρίζει το λειτουργικό ενδιαφέρον και αναθερμαίνει τον πόθο για μετοχή στην αναίμακτη μυσταγωγία. Ο πιστός αποχωρίζεται από τη συνήθη παθητικότητα μπροστά στην τέλεση του μυστηρίου, ενεργοποιείται και μετέχει σαν ζωντανό και όχι απομονωμένο μέλος της κοινότητας. Ο αντίλογος περί ‘’οικουμενιστικών αποκλίσεων’’ και ‘’μεθοδεύσεων για την άλωση της ορθόδοξης πίστης’’ δεν χρειάζεται καν να σχολιασθεί, αφού η τέλεση της Λειτουργίας του Ιακώβου δεν είναι καινοτομία, αλλά δροσισμός από τις ανόθευτες πηγές της ορθόδοξης παράδοσης της Ανατολής.