Οδοιπορικό στη Βυζαντινή Νάξο (μ’) Ο ιστορικός Ναός της Παντανάσσης στη Χώρα της Νάξου! Από την Αρχαιολόγο Ειρήνη Βασιλάκη

Ειρήνης Βασιλάκη

Αρχαιολόγου 
  

Η εκκλησία της Παντάνασσας αποτελεί το δεύτερο μεγάλο ενοριακό ναό της πόλεως. Βρίσκεται στην περιοχή του Νεοχωρίου και αποτελεί απομεινάρι της παλαιάς Μονής της Αγίας Τριάδας. Η χρονολογία ιδρύσεως της Μονής αυτής δεν είναι ακριβώς γνωστή. Η παράδοση όμως σχετικά με την εύρεση της εικόνας της Παντανάσσης χρονολογείται στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Η παλαιότερη χρονολογημένη μαρτυρία σχετικά με τη Μονή της Αγίας Τριάδας είναι η καθαρή απεικόνισή της σε δυο παλιές γκραβούρες της Χώρας· της γκραβούρας του 1651 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας και στη γνωστή νεώτερη γκραβούρα του Gouffier του 1772 (εικ. 1 Παλαιά γκραβούρα που απεικονίζει τη Χώρα της Νάξου). 

Εικ. 1

Το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας καταλάμβανε μεγάλο χώρο, στον οποίον συμπεριλαμβάνονταν τα σημερινά «πηγαδάκια» και αρκετή από τη γύρω περιοχή. Ο ναός ήταν τρισυπόστατος. Ο κυρίως ναός στη μέση ήταν αφιερωμένος στην Αγία Τριάδα, το δεξί κλίτος εορταζόταν στη Σύναξη της Θεοτόκου στις 26 Δεκεμβρίου, ενώ το αριστερό ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Αθανάσιο τον Αλεξανδρείας. Τα παρεκκλήσια που ανήκαν στη Μονή ήταν αυτό της Αγίας Παρασκευής και των Εισοδίων της Θεοτόκου στα Πηγαδάκια. Το μοναστήρι κατείχε επίσης μετόχια σε διάφορα χωριά καθώς και ιστιοφόρα και αλιευτικά πλοία (εικ. 2 Το ανατολικό μέρος του ναού εξωτερικά όπου διακρίνονται οι τρεις αψίδες – τα τρία κλίτη). 

Εικ. 2

Κατά την παράδοση – η και μέχρι σήμερα σωζόμενη εικόνα της Θεοτόκου Παντανάσσης – βρέθηκε στην ακτή των Πηγαδακίων και εναποτέθηκε από τους μοναχούς της Αγίας Τριάδας στο παρεκκλήσιο των Εισοδίων. Σύμφωνα με μαρτυρία του Επισκόπου Γρηγορίου (1882-1910) υπήρχε πάνω της αποτύπωμα σφραγίδας που παρίστανε την εικόνα της Θεοτόκου να επιπλέει πάνω στα κύματα.

Το τέμπλο του ναού στολίζεται από διάφορες εικόνες, όπως της Αγίας Τριάδας που φέρει χρονολογία 1643. Οι παλαιότερες, όμως, και μεγαλύτερες εικόνες βρίσκονται στον τοίχο του αριστερού κλίτους. Ξεχωριστή εντύπωση προκαλεί η εικόνα της Μέλλουσας Κρίσης που είναι ένα αληθινό ζωγραφικό έπος (εικ. 3 – 5 Άποψη των τριών τέμπλων του ναού). 

Εικ. 3

Εικ. 4

Εικ. 5

Σ΄ ένα σκαλοπάτι της κύριας εισόδου της Παντάνασσας – που παλαιότερα φαίνεται πως χρησίμευε σαν υπέρθυρο – διαβάζουμε την ακόλουθη επιγραφή : ‘’ 1806 Απριλίου 8, πόνος (=κόπος) Μανούσος Φάσκανος Τράγουλας , Απριλίου 18 Μανούσος Φραγκουδάκης ‘’. Ασφαλώς πρόκειται για ονόματα πρωτομαστόρων που πραγματοποίησαν μια από τις τελευταίες ανακαινίσεις της εκκλησίας (εικ. 6 Η είσοδος του ναού). 

Εικ. 6

Δυστυχώς μια ατυχής επέμβαση της δεκαετίας του 1980 υπήρξε η αφαίρεση από το προαύλιο της εκκλησίας της επίστρωσης του νησιωτικού βοτσαλωτού για να στρωθεί με τσιμέντο, ενέργεια που αλλοίωσε την καλαίσθητη εικόνα του αυλόγυρου.

Σύμφωνα με πηγές, το έτος 1830 οι ενορίτες της Παντανάσσης ήταν 31 οικογένειες. Πολλές από αυτές τις οικογένειες του Νεοχωρίου ήταν Κρήτες πρόσφυγες και μερικοί Κάσιοι – που από την εποχή της Επανάστασης εγκαταστάθηκαν στο Νιο Χωριό. Όπως μάλιστα καταγράφει ο Περικλής Ζερλέντης οι Νεοχωρίτες είχαν σφραγίδα, η οποία έφερε στη μέση την εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής και γύρω την επιγραφή : «Σφραγίς Ναξίας Μέρος Νεοχωρίου».

Μέχρι σήμερα η Παντάνασσα θεωρείται σαν ο παλαιότερος εν ενεργεία καθεδρικός ναός της πόλεως και γι’ αυτό επικρατεί ανέκαθεν η συνήθεια όταν έρχεται στη Νάξο νέος Μητροπολίτης, να επισκέπτεται πρώτα κατά την ημέρα της ενθρονίσεως του το ναό της Παντανάσσης και από εκεί να ξεκινάει την πομπή για τη Μητρόπολη. ο Ιερός Ναός Πανηγυρίζει με απόφαση του Σεβασμιώτατου Μητροπολίτου Παροναξίας κ. Καλλινίκου στις 31 Αυγούστου εορτή της καταθέσεως της Τιμίας Ζώνης.