Τελετουργικά θέματα (να΄) Η θέση και η αμφίεση του ιεροκήρυκα κατά το λειτουργικό κήρυγμα.

Η θέση και η αμφίεση του ιεροκήρυκα κατά το λειτουργικό κήρυγμα. 

 Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

 

 

Η διακονία του Λόγου του Θεού συνιστά σημαντική πτυχή της λατρείας της Εκκλησίας. Το λειτουργικό κήρυγμα είναι αναπόσπαστο τμήμα της Θείας Λειτουργίας και η τέλεσή του οφείλει να αντιμετωπίζεται με τη δέουσα προσοχή, επιμέλεια και σεβασμό προς τον κηρυττόμενο Θείο Λόγο, αφενός, και προς το ακροατήριο – σύναξη, αφετέρου. Επιμέρους στοιχεία του ιερού κηρύγματος, μη ήσσονος σημασίας, αποτελούν η θέση και η αμφίεση του ιεροκήρυκα, ο οποίος διακονεί τη Λειτουργία του Λόγου.

Ο ιεροκήρυκας ή κήρυκας του Θείου Λόγου μπορεί στη σύγχρονη λειτουργική πρακτική να είναι κληρικός ή λαϊκός. Η Αρχαία Εκκλησία απέδιδε το δικαίωμα του κηρύγματος μόνο στους Αποστόλους και ακολούθως στους διαδόχους τους, τους επισκόπους. Η αποκλειστικότητα αυτή οφείλεται στην ιδιαίτερη σημασία που έχει η εκφορά του, χωρίς να παρεισφρέουν κακοδοξίες και ασχημοσύνες. Ο επίσκοπος, μεταγενέστερα, εκχώρησε για πρακτικούς λόγους το διακόνημα αυτό και στους πρεσβυτέρους, ώστε να καλυφθούν οι ποιμαντικές ανάγκες, ενώ αργότερα το ίδιο συνέβη κατ’ οικονομία και για ικανούς λαϊκούς, κυρίως θεολόγους. Ο κήρυκας, σε κάθε περίπτωση, οφείλει να ακολουθεί κάποιες γενικές, τεχνικές αρχές για την αρτιότερη δόμηση του έργου του, μεταξύ των οποίων και η θέση από την οποία εκφωνεί το κήρυγμα.

Η αρμόδια, αδιαμφισβήτητη και αυτονόητη θέση για την εκφώνηση του λειτουργικού κηρύγματος είναι ο άμβωνας. Η σύνδεσή του με αυτόν φαίνεται και από τον χαρακτηρισμό του κήρυκα ως «διακόνου του άμβωνα». Η λειτουργικότητα του άμβωνα είναι καθαρά η εξυπηρέτηση της λειτουργίας του Λόγου, δηλαδή της ανάγνωσης και της ερμηνείας των αγιογραφικών περικοπών, οι οποίες πρέπει να είναι το αντικείμενο του κηρύγματος. Η παλαιοχριστιανική μορφή του άμβωνα, η οποία υψωνόταν στο μέσο του κυρίως ναού, εξυπηρετούσε ακριβώς αυτή την ανάγκη. Ο περιορισμός του στην αριστερή πλευρά του ναού, συνήθως στο σολέα ή στο μέσο κάποιου κίονα, δεν συνεπάγεται και το λειτουργικό περιορισμό του, ώστε να εκπέσει σε αχρησία. Τίποτα, άλλωστε, δεν έχει τοποθετηθεί στο χριστιανικό ναό χωρίς λόγο και χρηστικότητα.

Η διακονία του κηρύγματος «κατά το δοκούν» από άλλα και διάφορα μέρη του ναού δεν είναι ενδεδειγμένη. Ο κληρικός μπορεί κατ’ οικονομία να κηρύξει από την Ωραία Πύλη, εφόσον ο ναός στερείται άμβωνος, αν και πρώτη επιλογή θα ήταν το χαμηλότερο σκαλί του αρχιερατικού θρόνου, λύση που και πάλι δεν ενδείκνυται. Σύγχρονες πρακτικές έχουν αναδείξει το φαινόμενο της από λαϊκούς κήρυξης του Θείου Λόγου από μη ενδεδειγμένα σημεία, όπως: α) Η Ωραία Πύλη. Έχει παρατηρηθεί ότι πολλοί ιερείς εκχωρούν τα πρώτα σκαλιά ή και το ανώτερο της σε λαϊκούς, ακόμα και γυναίκες, ώστε να κηρύξουν από εκεί. β) Η δεσποτική εικόνα του Χριστού στο τέμπλο. Είθισται πολλοί λαϊκοί κήρυκες να στέκονται για την εκφώνηση του κηρύγματος μπροστά από την εικόνα του Κυρίου, ανεβασμένοι στα προ αυτής σκαλιά, με κατεύθυνση προς τη σύναξη και τα νώτα στραμμένα προς το ιερό βήμα. Και οι δύο συνήθειες πρέπει να αποφεύγονται, αφού δεν είναι αρμόδια καμία από τις δύο στάσεις.

Το απαράδεκτο των θέσεων αυτών θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένο. Η Ωραία Πύλη αποτελεί ένα από τα σημεία του ναού, τα οποία είναι προσπελάσιμα μόνο από τον κλήρο και, μάλιστα, μόνο όταν υπάρχει λειτουργικός λόγος για να βρίσκεται σε αυτά. Η ανάρρηση λαϊκών, επομένως, δεν ενδείκνυται. Η στάση του κήρυκα, επίσης, μπροστά από τη δεσποτική εικόνα του Χριστού δεν είναι ορθή, αφού η συμβολική δικαιολογία, πως ο ιεροκήρυκας ομιλεί εξ ονόματος του Κυρίου, δεν είναι ικανή να υπερκεράσει την αποστροφή του σώματος του κήρυκα από τη μορφή του κηρυσσόμενου, η οποία αποτυπώνεται στην εικόνα.

Η προβληματική σχετικά με την εξυπηρέτηση του λειτουργικού κηρύγματος από θήλεα πρέπει, πλέον, να θεωρείται ως κορεσμένη. Οι γυναίκες έχουν και αυτές κατ’ οικονομία το δικαίωμα, εφόσον παρίσταται ανάγκη, να διακονήσουν το Λόγο του Θεού, εφόσον πληρούν τις τυπικές προϋποθέσεις και έχουν σχετική ευλογία από τον επιχώριο ποιμενάρχη. Η θέση των γυναικών-κηρύκων κατά την εκφώνηση του κηρύγματος, όμως, δεν απαντάται από τους μελετητές του ζητήματος με ευκρίνεια.

Ο μακαριστός Π. Τρεμπέλας, σύμφωνα με μαρτυρία του π. Δημ. Τζέρπου (και οι δύο διετέλεσαν καθηγητές και διακονητές της λειτουργικής θεολογίας), κατά τη διάρκεια των πρακτικών ασκήσεων ομιλητικής των φοιτητών στον πανεπιστημιακό ναό της Καπνικαρέας ακολουθούσε την ακόλουθη τακτική, όταν ο κήρυκας ήταν γυναίκα. Η θέση της δεν ήταν στον άμβωνα ή σε άλλο σημείο του ναού, όπως αυτά αναφέρθηκαν ανωτέρω. Ο Τρεμπέλας τοποθετούσε μπροστά από τον άμβωνα του ναού χαμηλό βήμα (σκαμνί) και η κήρυκας ανερχόταν σε αυτό για να εκφωνήσει το Λόγο. Ανάλογη πρακτική μπορεί να εφαρμοστεί και σε κάθε άλλη περίπτωση, άλλωστε η εμφάνιση γυναικών κηρύκων είναι περιορισμένη.

Η αμφίεση του κήρυκα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη θέση του εντός του ναού. Τα σχετικά υπομνήματα ομιλητικής αναφέρονται κυρίως στο ζήτημα αυτό, ενώ το σημείο εκφώνησης του κηρύγματος το θεωρούν δεδομένο. Ο λαϊκός κήρυκας πρέπει να ενδύεται ράσο, αφού το έργο που πράττει δεν είναι δικό του, προσωπικό, αλλά διακονία συγκεκριμένου εκκλησιαστικού λειτουργήματος. Η ένδυση με ράσο αποδίδει ιεροπρέπεια, σεμνότητα, αναδεικνύει τη σημασία του έργου που επιτελεί στη σύναξη και υπενθυμίζει στον ομιλητή τι ακριβώς πράττει, ώστε να επικεντρώνεται στη διακονία του και να μην μεταβάλλει το κήρυγμα σε μέσο προσωπικής επίδειξης και αναγνώρισης.

Ο Ιω. Φουντούλης παραλληλίζει την αμφίεση του κήρυκα με ράσο με την ένδυση άλλων δημόσιων λειτουργών με ειδικές στολές (στρατιωτικοί, ιατροί, αστυνομικοί κ.λπ.). Η παραβολή αυτή έχει ως στόχο να δείξει ότι ο κήρυκας, κάθε φορά που ενδύεται το ράσο, προσαρμόζεται ευκολότερα στη λειτουργία που επιτελεί. Το ράσο, επίσης, περιορίζει την φιλοπεριέργεια του ακροατηρίου, αφού δεν επιτρέπει την παρατήρηση και το σχολιασμό της αμφίεσης του κήρυκα, ενώ περιβάλλει με κύρος τον ομιλητή. Η ένδυση του λαϊκού κήρυκα πρέπει να προσλαμβάνεται με πνεύμα ταπείνωσης και ευλάβειας, ενώ οφείλει να έχει κατά νου ότι επιτελεί πράξη ιερή, διακονία, με φώτιση από τον Παράκλητο και να μην θεωρεί ατομοκεντρικά, ότι η περιβολή του καταξιώνει εκείνον ως πρόσωπο.

Η διακονία του κηρύγματος κατέχει βαρύνουσα σημασία για τη διεξαγωγή της Θείας Ευχαριστίας. Η θέση και η αμφίεση δεν είναι οι κύριοι παράγοντες για την οργάνωση ενός δυνατού κηρύγματος, αλλά συνιστούν επιμέρους σημεία, τα οποία έχουν το καθένα δικό του νόημα και συμβάλουν στο όλο, δηλαδή στη δόμηση και εκφορά του λειτουργικού λόγου με τρόπο αρμόδιο, αξιοσέβαστο, χωρίς να ισοπεδώνεται καμία παράμετρος της λατρείας και να μη προκαλούνται συζητήσεις και τα αισθήματα του ακροατηρίου. 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Θεοδώρου Ευ. Δ., Μαθήματα εκκλησιαστικής ρητορικής ή ομιλητικής, Εν Αθήναις 19884. 

Μουστάκη Βασ., «Κήρυγμα, Πρακτικαί όψεις του κηρύγματος», ΘΗΕ, 7 (1965), στ. 542-547. 

Φίλια Γ. Ν., Εκκλησιαστική Ρητορική και εκφορά του σύγχρονου Θεολογικού Λόγου, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2008. 

Φουντούλη Ιω. Μ., Ομιλητική, Θεσσαλονίκη 2002.