Τελετουργικά θέματα (νβ΄) Το «βάπτισμα της ανάγκης». Του Λειτουργιολόγου Γεώργιου Ζαραβέλα

Το «βάπτισμα της ανάγκης»

  Γεωργίου Ζαραβέλα

Θεολόγου

ΜΑ Ιστορικής Θεολογίας - Λειτουργικής ΕΚΠΑ

Η οικονομία της Εκκλησίας έναντι περιπτώσεων, οι οποίες χρήζουν ειδικής αντιμετώπισης, είναι δεδομένη. Η κατ’ οικονομία εφαρμογή των ιερών κανόνων και ποικίλων εκκλησιαστικών θεσμίων έρχεται να καλύψει όσα κενά δημιουργούνται και να θεραπεύσει τις προκλήσεις, οι οποίες ανακύπτουν, πάντα με διάκριση και σεβασμό. Μεταξύ αυτών των περιπτώσεων συγκαταλέγεται το «βάπτισμα της ανάγκης» ή «βάπτισμα της κλίνης» ή «βάπτισμα των κλινικών».

Το «βάπτισμα της ανάγκης» απευθύνεται σε πρόσωπα που για διάφορους λόγους πρέπει να βαπτισθούν εσπευσμένα, αφού εγκυμονεί κίνδυνος για την απώλεια της ζωής τους, όπως ασθένεια, επιβολή βίας κ.λπ. Το φαινόμενο αυτό ήταν περισσότερο σύνηθες τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, οπότε το μυστήριο του βαπτίσματος γινόταν σε προχωρημένη ηλικία. Με την επικράτηση του νηπιοβαπτισμού, όπου μεταξύ των κύριων παραγόντων ήταν και η παιδική θνησιμότητα, το βάπτισμα της ανάγκης δεν είναι τόσο συχνό, αλλά αυτό δεν συνεπάγεται ότι εξέλειψε.

Η φοβερή στιγμή του θανάτου οδήγησε, επομένως, την Εκκλησία να προσαρμόσει κατάλληλα μία ειδική, σύντομη τελετή βάπτισης, ώστε όποιος κινδυνεύει να αποβιώσει και δεν έχει καταστεί μέτοχος του Σώματος του Χριστού να βαπτιστεί έγκαιρα. Η ταφή των αβαπτίστων νηπίων αντιμετωπίζεται ιδιαίτερα από την Εκκλησία. Η ταφή τους δεν τελείται με συγκεκριμένη εκκλησιαστική τυπική διάταξη, αλλά πραγματοποιείται είτε στον περίβολο εξωκκλησίου, είτε εντός χριστιανικού κοιμητηρίου, αφού θεωρούνται κατηχούμενοι, εφόσον οι γονείς τους είναι ενεργά μέλη της Εκκλησίας και θα τα προετοίμαζαν για το μυστήριο του βαπτίσματος.

Ο τύπος του ειδικού βαπτίσματος έχει διάφορες μορφές, ανάλογα με το πρόβλημα που καλείται να θεραπεύσει. Το είδος του βαπτίσματος ανάγκης που θα τελεσθεί επιλέγεται ανάλογα με το περιστατικό, τις άμεσες δυνατότητες και την κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο εμπερίστατος. Μεταξύ αυτών των κατηγοριών κυριότερες είναι:

α) Βάπτισμα με ραντισμό ή επίχυση. 

Ο συχνότερος τύπος τέλεσης του «βαπτίσματος της ανάγκης». Το τυπικό της ακολουθίας συνιστά συντομευμένη εκδοχή του μυστηρίου του Βαπτίσματος, κατά την οποία ο ιερέας, εάν δεν είναι εφικτός ο εμβαπτισμός του βαπτιζόμενου στο ύδωρ της κολυμβήθρας, τον ραντίζει με τα ύδατά της. Ο κληρικός, κατ’ άλλη εκδοχή, δεν χρησιμοποιεί ύδωρ, αλλά χρίει τον βαπτιζόμενο με έλαιο από κανδήλα και έπειτα τον περιλούζει με το υπόλοιπο έλαιο που περιέχεται σε αυτή. Οι τυπικές διατάξεις που έχουν διασωθεί σε χειρόγραφα και έντυπα ευχολόγια συγκλίνουν στην παράλειψη ή σύντμηση των εξορκισμών, της ομολογίας πίστεως, της ευχής του καθαγιασμού του ύδατος και του αγίου μύρου και των προκαταρκτικών του μυστηρίου πράξεων.

Η Αρχαία Εκκλησία γνωρίζει αυτόν τον τύπο του μυστηρίου, όπως μαρτυρείται στη «Διδαχή των Αποστόλων» (Β’ αι. μ.Χ.). Η τέλεσή του εφαρμοζόταν στους ασθενείς και για το λόγο αυτό χαρακτηρίζεται και ως «βάπτισμα των κλινικών». Η εγκυρότητά του αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη, αφού ο ιβ’ κανόνας της Συνόδου της Νεοκαισαρείας (315) απαγορεύει τη χειροτονία κληρικού, ο οποίος βαπτίστηκε ασθενής κατά τον τρόπο αυτό.

Η εγκυρότητα του μυστηρίου, πλέον, είναι βέβαιη. α) Εάν ο βαπτισθείς αποβιώσει δεν θεωρείται αβάπτιστος, αλλά έχει λάβει κανονικά βάπτισμα ως χριστιανός. β) Εάν επιβιώσει, το μυστήριο του βαπτίσματος οφείλει να ολοκληρωθεί και να τελεσθούν όλα όσα παραλήφθηκαν στην τυπική διάταξη του μυστηρίου από το χρίσμα και έπειτα. Το βάπτισμα με ύδωρ δεν επαναλαμβάνεται, εφόσον αυτό τελέστηκε ήδη. Η τέλεση του τύπου αυτού δεν συνεπάγεται άμεσο κίνδυνο ή επικείμενο θάνατο, αφού, όσο σύντομη και αν είναι η μορφή του, απαιτείται κάποιος ελάχιστος χρόνος για την προετοιμασία και τη διεξαγωγή του, ενώ δεν είναι απαγορευτικός για άμεσα κινδυνεύοντες.

Η Δυτική Εκκλησία καθιέρωσε τον τύπο του βαπτίσματος με ραντισμό για όλους τους χριστιανούς, χωρίς να απαιτείται βάπτισμα ανάγκης, υποστηρίζοντας ότι η διάταξη αυτή διευκολύνει για πρακτικούς λόγους. Η Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αποδέχεται γενικευμένα την πρακτική αυτή, θεωρώντας τη ως κακόδοξη και ως κίνηση καθαρά οικονομίας του μυστηρίου, λόγω εκτάκτων συνθηκών.

β) Βάπτισμα από λαϊκό.

Η πιθανότητα απουσίας κληρικού κατά τη στιγμή που αβάπτιστος κινδυνεύει να αποβιώσει ανέπτυξε την κατ’ οικονομία τέλεση του βαπτίσματος από λαϊκό, χριστιανό και ενεργό μέλος της ευχαριστιακής σύναξης. Ο λαϊκός βαπτίζει ή ραντίζει τον εν λόγω με νερό, αναφωνώντας την αγιοτριαδική, βαπτισματική επίκληση «Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού…». Προϋπόθεση για την εγκυρότητα του βαπτίσματος είναι η επίκληση της Αγίας Τριάδας. Εάν ο βαπτισθείς επιζήσει, το μυστήριο οφείλει να ολοκληρωθεί από κληρικό, όπως και στην παραπάνω περίπτωση, χωρίς να επαναληφθεί η βάπτιση σε νερό, αφού ήδη τελέσθηκε στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Η εγκυρότητα του βαπτίσματος από λαϊκό με τον τρόπο αυτό είναι δεδομένη και αποδεκτή επίσημα από την Εκκλησία.

γ) Η προβληματική μορφή του «αεροβαπτίσματος».

Το «αεροβάπτισμα» ή «βάπτισμα του αέρος» συνιστά λαϊκή εκδοχή έσχατης ανάγκης, με επιδράσεις εξωχριστιανικές. Σε περίπτωση επικειμένου θανάτου, ιδίως νεογνών, κάποιος εκ των παρισταμένων λαϊκών χριστιανών αναλαμβάνει στα χέρια το βρέφος που βρίσκεται σε κίνδυνο, το υψώνει στον αέρα σχηματίζοντας το σημείο του Σταυρού και εκφωνεί την αγιοτριαδική, βαπτισματική επίκληση: «Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού…». Η ορθόδοξη, λειτουργική παράδοση δεν αποδέχεται ως έγκυρο μυστήριο αυτό το τελετουργικό, αφού απουσιάζει παντελώς η χρήση του ύδατος, ενός από τα βασικά στοιχεία του βαπτίσματος, έστω με τη μορφή του ραντισμού.

Ο βαπτιζόμενος με «αεροβάπτισμα», εφόσον επιζήσει, καλείται να λάβει πλήρως το μυστήριο του βαπτίσματος από τα χέρια κληρικού, αφού η πρώτη τελετή δεν ήταν έγκυρη. Στην περίπτωση που ο βαπτιζόμενος αποβιώσει, κατά τον Ιω. Φουντούλη, δεν έχει λάβει το μυστήριο του Βαπτίσματος, αλλά θεωρείται έμμεσα κατηχούμενος προς το βάπτισμα, εφόσον αποτελεί τέκνο χριστιανών γονέων, και τίθεται στο έλεος και την αγάπη του Θεού.

Επιλεγμένη Βιβλιογραφία:

Παπαγιάννη Κων., Λειτουργική-Τελετουργική, Θεσσαλονίκη 1998.

Τζέρπου Δημ., Λειτουργική Ανανέωση. Δοκίμια λειτουργικής αγωγής κλήρου και λαού, τ. Α’, Σύγχρονοι λειτουργικοί προβληματισμοί, αρ. 2, εκδ. Τήνος, Αθήνα 2001.

Φουντούλη Ιω. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ. Α’, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 20066. 

Του ιδίου, «Το βάπτισμα των ενηλίκων, ο νηπιοβαπτισμός, το βάπτισμα της ανάγκης. Τελετουργική θεώρηση», Το Άγιον Βάπτισμα, Πρακτικά Α’ Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, αρ. 6, εκδ. Κλάδου Εκδόσεων ΕΜΥΕΕ, Αθήναι 2003.